સ્વ. બલ્લુભાઈ ઠાકોર

વેબ સાઈટ

ટ્રસ્ટ વિશે એક સરસ લેખ

દીવાન-બલ્લુભાઈ શાળા,અમદાવાદ(અગાઉની ધી પ્રોપ્રાયટરી હાઈસ્કૂલ)ના સહ સ્થાપક, મહાત્મા ગાંધીના ચુસ્ત અનુયાયી, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના ગાઢ મિત્ર, પ્રખર સ્વાતંત્ર્ય સેનાની અને અગ્રણી કેળવણીકાર સ્વ.બલ્લુભાઈ ઠાકોરની આજે ૧૪૧મી જન્મ જયંતી છે. શ્રી બળવંતરાય પરમોદરાય ઠાકોરનો જન્મ તા. ૨૧/૮/૧૮૭૮એ થયો હતો. તેઓ B.A. થઈને સરકારી મિડલ સ્કૂલમાં શિક્ષક તરીકે જોડાયા હતા.૧૯૦૭માં તેમના પુત્ર ચિ. નરેન્દ્ર અને શ્રી જીવણલાલ હરિપ્રસાદ દીવાનના ભત્રીજા ચિ. વજેન્દ્રને,પોતે અને શ્રી દીવાન શિક્ષકો તરીકે કાર્યરત હતા, ત્યાં ધો.૫માં પ્રવેશ આપવાનો ધરાર ઇન્કાર કરવામાં આવતાં બંનેને સ્વમાન ઘવાયાની લાગણી થઈ અને બન્નેએ એ સ્કૂલમાંથી રાજીનામાં ધરી દઈને પોતાની જ સ્કૂલ સ્થાપવાનો નિર્ણય કર્યો.અંગ્રેજ સરકાર પાસેથી કોઈ ગ્રાન્ટ ન લેવાની હોવાથી સ્કૂલનું નામ આપ્યું:ધી પ્રોપ્રાયટરી હાઈસ્કૂલ.

સ્કૂલનો પ્રારંભ તો ૧ જાન્યુઆરીએ થનાર હતો, પણ રાયપુરમાં આવેલી મગનભાઈની હવેલીમાં ૨૯ ડિસેમ્બર,૧૯૦૭એ આગ લાગતાં થોડીક બેંચો બળી ગઈ અને એ બેંચો નવેસરથી બનાવવામાં તેમજ નવું સ્થળ શોધતાં સમય લાગ્યો અને સ્કૂલ શરૂ થઈ ૬ જાન્યુઆરી,૧૯૦૮એ,મસ્કતી માર્કેટ ખાતે,૧૦૨ વિદ્યાર્થીઓ સાથે.

૧૯૧૨માં મુંબઈના પ્રખ્યાત એડવોકેટ વલ્લભભાઈ ઝવેરભાઈ પટેલ અમદાવાદમાં સ્થાયી થયા અને મુંબઈની કોન્વેન્ટ સ્કૂલમાં ભણતી પુત્રી મણિબહેનને પ્રોપ્રાયટરી હાઈસ્કૂલમાં પ્રવેશ અપાવતાં શાળામાં સહ શિક્ષણનો આરંભ થયો.

શ્રી જીવણલાલ દીવાન અને શ્રી બલ્લુભાઈ ઠાકોર બંને, શ્રી ગણેશ વાસુદેવ માવલંકરના પરમ મિત્રો હોઈ માવલંકર હવેલી પાસે જ રહેતા તેમજ નજીકની કોર્ટમાં વકીલાત કરતા શ્રી વલ્લભભાઈ પટેલ સાથે પણ તેમને મૈત્રી થઈ.

રોજ સાંજે કોર્ટ છૂટયા પછી શ્રી માવલંકર અને શ્રી વલ્લભભાઈ તેમજ ત્રણ દરવાજા પાસે આવેલી બેલેન્ટાઈન હવેલી સ્થિત સ્કૂલ છૂટયા પછી શ્રી દીવાન અને શ્રી બલ્લુભાઈ, એમ ચાર મિત્રો  નજીકમાં આવેલી ગુજરાત ક્લબમાં મળવા લાગ્યા.

૧૯૧૬ની એક સમી સાંજે શ્રી મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીની જાહેરસભા લાલદરવાજાના મેદાનમાં યોજાનાર હતી તો શ્રી વલ્લભભાઈ, શ્રી દીવાન અને શ્રી બલ્લુભાઈ શ્રી માવલંકરના કોર્ટમાંથી આવવાની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. શ્રી બલ્લુભાઈએ શ્રી મો.ક. ગાંધીની આઝાદીની લડતની  ચર્ચા ઉપાડીને શ્રી વલ્લભભાઈને આગ્રહ કર્યો કે શ્રી માવલંકર આવી જાય એટલે આપણે સૌ શ્રી ગાંધીને સાંભળવા જઈએ,તો વલ્લભભાઈ નારાજ થઈને બોલ્યા:આ ગાંધી અંગ્રેજોને શું કરી લેવાના?શું ચરખો કાંતવાથી અને સંડાસ સાફ કરવાથી કંઈ આઝાદી મળતી હશે?આપણે કંઈ સમય બગાડવો નથી,બ્રિજની ગેમ ચાલુ જ રાખીએ. શ્રી માવલંકર આવી જતાં શ્રી બલ્લુભાઈએ ફરીથી શ્રી મો.ક.ગાંધીની સભામાં જવા માટે શ્રી વલ્લભભાઈને આગ્રહ કરતાં તેમાં શ્રી માવલંકર પણ સંમત થયા અને ચારેય મિત્રો સભામાં ગયા. કહેવાની જરૂર નથી કે સભાને અંતે ચારેય મિત્રો ગાંધીજીના ચુસ્ત અનુયાયીઓ બની ગયા હતા!

૧૯૨૧માં અસહકારની લડતને પગલે ગાંધીજીના અંગૂલીનિર્દેશથી પ્રોપ્રાયટરી હાઈસ્કૂલનું મુંબઇ યુનિવર્સિટી સાથેનું જોડાણ કાપીને ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ સાથે જોડાણ થયું. પણ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ એ સમયે માન્ય યુનિવર્સિટી ન હોઈ વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા દિન પ્રતિદિન ઘટવા લાગી અને છેક ૧૯૨૮માં તો ધો.૫થી ૧૧માં માત્ર ૫૦ વિદ્યાર્થીઓ રહી ગયા. સ્કૂલને ટકાવી રાખવા શ્રી બલ્લુભાઈને પોતાના મોટાભાઇ શ્રી ઠાકોરલાલ પરમોદરાય ઠાકોરના પ્રજાબંધુ પ્રેસમાંથી તેમજ શ્રી દીવાન ગુજરાત પ્રદેશ કોંગ્રેસ સમિતિના સેક્રેટરી હોઈ શ્રી વલ્લભભાઈ પટેલને વાત કરીને કોંગ્રેસમાંથી ઉછીનાં નાણાં લીધાં તો શ્રી બલ્લુભાઈનાં ધર્મ પત્ની શ્રીમતી અતિલક્ષ્મીબહેન તેમજ શ્રી બલ્લુભાઈના સુપુત્ર શ્રી નરેન્દ્રભાઇનાં ધર્મ પત્ની શ્રીમતી સુમનબહેનના અડધોઅડધ દાગીના વેચાઈ ગયા હતા. આની જાણ શ્રી વલ્લભભાઈએ ગાંધીજીને કરતાં ગાંધીજીને સ્કૂલના અસ્તિત્વની ગંભીરતા સમજાતાં ગાંધીજીએ શ્રી દીવાન અને શ્રી બલ્લુભાઈને સાબરમતી આશ્રમમાં રૂબરૂ બોલાવીને કહી દીધું કે સ્કૂલનું પુન:જોડાણ મુંબઇ યુનિવર્સિટી સાથે કરી દો.

૧૯૩૦માં આઝાદીની લડત ચરમ સીમાએ પહોંચતાં અંગ્રેજ સરકાર સ્કૂલની મિલકતો જપ્ત કરી લેશે તેવી ભીતિ સર્જાતાં શ્રી જીવણલાલ દીવાન અને બલ્લુભાઈએ ગાંધીજીની પ્રેરણાથી પોતાની સ્કૂલની સઘળી મિલકતો ધી પ્રોપ્રાયટરી હાઈસ્કૂલ ટ્રસ્ટને સોંપી દીધી.૧૨ માર્ચ,૧૯૩૦એ ગાંધીજીની દાંડી કૂચ આરંભાય તેના થોડાક દિવસ અગાઉ સાબરમતીના પટમાં મળેલી જાહેર સભામાં શ્રી બલ્લુભાઈએ ટ્રસ્ટ ડીડ ગાંધીજીને અર્પણ કર્યું હતું, ત્યારથી ટ્રસ્ટ હસ્તકની બધી શાળાઓનો વહીવટ પબ્લિક ટ્રસ્ટ જ કરે છે.

શ્રી વલ્લભભાઈ પટેલ અમદાવાદ મ્યુનિસિપાલિટીના પ્રમુખ હતા તો શ્રી બલ્લુભાઈ મ્યુનિ. કાઉન્સિલર હતા અને બંને મિત્રો રોજ સવારે જુદી જુદી પોળોમાં પાણીની પરિસ્થિતિ જાણવા જતા હતા તો શ્રી વલ્લભભાઈ રોજ સાંજે  શ્રી બલ્લુભાઈના ખાડિયા સ્થિત નિવાસસ્થાને જતા અને ત્રણેય મિત્રો શ્રી બલ્લુભાઈ, શ્રી દીવાન અને શ્રી વલ્લભભાઈ,સાથે જમીને છૂટા પડતા.

શ્રી બલ્લુભાઈ મુંબઇ વિધાનસભામાં વિધાનસભ્ય પણ થયા હતા તો મુંબઇ યુનિવર્સિટીના  સેનેટ સભ્ય હતા.

૧૯૩૫માં શ્રી બલ્લુભાઈ ઠાકોર, શ્રી જીવણલાલ દીવાન અને શ્રી ગણેશ વાસુદેવ માવલંકરે અમદાવાદની પોળોમાં ફરી ફરીને રૂ.૧૦૦ ઉઘરાવીને અમદાવાદ એજયુકેશન સોસાયટીની સ્થાપના કરી હતી તો ૧૯૩૫માં શેઠ શ્રી અમૃતલાલ હરગોવનદાસ પાસેથી માતબર રકમનું દાન મેળવીને હરગોવનદાસ લખમીચંદ કોલેજ ઓફ કોમર્સની (H L College of Commerce)સ્થાપના પણ કરી હતી.

૨૧-૧-૧૯૩૯એ શ્રી બલ્લુભાઈનું દુઃખદ અવસાન થતાં સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે સ્વ.બલ્લુભાઈના જયેષ્ઠ પુત્ર શ્રી નરેન્દ્રભાઈને પાઠવેલા વિસ્તૃત શોક પત્રમાં જણાવેલું કે બલ્લુભાઈ ન હોત તો હું જાહેર જીવનમાં પ્રવેશ્યો જ ન હોત અને જાહેર જીવનમાં આટલો સફળ પણ થયો જ ન હોત..

પૂ. મહાત્મા ગાંધીએ શોક સંદેશામાં લખ્યું કે બલ્લુભાઈનો દેહ ગયો પણ તેનાં કાર્યો સદાને સારૂ અમર રહેવાનાં છે. તેમના અણમોલ જીવન મંત્રો હતા:

સ્વમાન ખાતર ફના થતાં શીખજો.
સિંહ થજો,
ઘેટાં ન થશો.

સદગત બલ્લુભાઈને કોટિ કોટિ વંદન….

Advertisements

પ્રકાશ શાહ, Prakash Shah

અડીખમ નાગરિકધર્મનું મુક્ત હાસ્ય

પ્રેરક પંક્તિ
-‘એ તે કેવો ગુજરાતી, જે હોય કેવળ ગુજરાતી!’- ઉમાશંકર જોશી

તેમણે સર્જેલા થોડાક શબ્દો!
દૈત્યકાય ઇમારતવાદ, મીડિયામારી, ચિયરાંગના, ઋણવજનિયાં, વેશનમૂનો’, અનારંભી, અમે-તમારાથી-ચડિયાતા-શાઇ 

ઓપિનિયન પર સરસ લેખ

શ્રી. બીરેન કોઠારીના બ્લોગ ‘Gujarati world ‘ પર તેમના ૭૫ વર્ષની ઉજવણી

નિરીક્ષકના અંકો અહીં વાંચો

દિવ્ય ભાસ્કર પર મૂળ લેખ

 જન્મ

૧૨, સપ્ટેમ્બર – ૧૯૪૦, માણસા ; વતન –

કુટુમ્બ

માતા – ઇન્દુબેન,  પિતા – નવીનચન્દ્ર,

પત્ની – નયના , પુત્રીઓ – ઋતા ( ન્યુ યોર્ક) , રીતિ (દિલ્હી)

શિક્ષણ

મેટ્રિક – સરસ્વતી વિદ્યાલય, મણીનગર,અમદાવાદ

બી.એ./ એમ.એ. – ગુજરાત યુનિ. અમદાવાદ

વ્યવસાય

અધ્યાપન , પત્રકાર, ‘નિરીક્ષક’ના તંત્રી

તેમના વિશે વિશેષ

• પિતૃપક્ષે વેપારનો વારસો – તો માતૃપક્ષે વિધાપ્રીતિનો, સાહિત્યપ્રીતિનો
• વ્યવસાયે ડોક્ટર એવા નાના ડો. ફૂલચંદ મહેતાના મુખેથી ક.મા.મુનશીની નવલકથાઓનાં અનેક પ્રકરણ સાંભળવાનો લહાવો પ્રકાશભાઈને બચપણમાં મળેલો.
• પિતાજીને વ્યવસાય નિમિત્તે અમૃતસરમાં રહેવા જવાનું બન્યું. આ કારણે આરંભના ચારેક વરસ પ્રકાશભાઈનું બાળપણ અમૃતસરમાં વીત્યું.
• અમૃતસર પછી વડોદરામાં નોકરીની તક મળતાં આખો પરિવાર સ્થાયી થવા માટે ત્યાં આવ્યો. અહીં તેમનાં માતા ઇન્દુબેન તેમ જ શિક્ષક રમણભાઈ ક્ષત્રિયને કારણે પ્રકાશભાઈની વાંચનરુચિને યોગ્ય દિશા મળી.
• ૧૯૫૦માં ફરી એક વાર સ્થળાંતર થયું અને આખો પરિવાર આવી વસ્યો અમદાવાદમાં.
• ડો. સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણનનું પુસ્તક ‘ધ હિન્દુ વ્યૂ ઓફ લાઈફ’, ગાંધીજીનું ‘હિંદ સ્વરાજ’ અને રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનું ‘સ્વદેશી સમાજ’ – આ ત્રણેય પુસ્તકોએ ખૂબ પ્રભાવિત કર્યા.
• આ જ ગાળામાં પુરુષોત્તમ માવળંકરે શરૂ કરેલા લાસ્કી ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં યોજાતાં ચર્ચાસત્રોમાં પ્રકાશભાઈની હાજરી નિયમિત બની. મહાગુજરાતના આંદોલન વખતેય તેમને ઈન્દુચાચાનાં જોશીલાં ભાષણ સાંભળવા ગમતાં, પણ ચન્દ્રકાન્ત દરૂ અને જયંતી દલાલની મુદ્દાસર અને વાસ્તવદર્શી રજૂઆત વધુ આકર્ષતી.
• શાળાકાળ દરમિયાન અન્ય એક શિક્ષક હરિશ્ચંદ્ર પટેલ દ્વારા પ્રકાશભાઈને રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ સાથે પણ જોડાવાનું બન્યું.
• છ વર્ષ અમદાવાદમાં અધ્યાપન
• સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટી’ દ્વારા તૈયાર થઈ રહેલા ગુજરાતી જ્ઞાનકોશ ‘જ્ઞાનગંગોત્રી’ શ્રેણીમાં ભોગીલાલ ગાંધીની સાથે જોડાયા.
• ૧૯૭૫ માં કટોકટી બાદ દસ મહિના જેલવાસ.
• જનસત્તા અને નૂતન ગુજરાતમાં પત્રકાર
• ‘સમયના ડંકા’ કોલમમાં સાપ્રત સમસ્યા પર ચિંતન – એ કોલમ ઘણી પ્રચલિત બની.
• જનસત્તાની વડોદરા આવૃત્તિના નિવાસી તંત્રી
• ટાઈમ્સની ગુજરાતી આવૃત્તિમાં થોડોક વખત
• ૧૩ વર્ષ  સમકાલીન, ગુજરાત મિત્ર અને ગુજરાત ટુડે માં કટાર લેખન
• અખંડ આનંદના પુનર્જન્મમાં સક્રીય ફાળો
• ૧૯૯૨ – નિરીક્ષક પખવાડિકનું નવનિર્માણ અને તેના તંત્રી
• ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદમાં ચૂંટાઈને ઘણી વખત સભ્ય.
• દિવ્ય ભાસ્કરમાં કોલમ લેખનને કારણે વ્યાપક સમૂહ સુધી પહોંચ્યા.
  

રચનાઓ

સાભાર

દિવ્ય ભાસ્કર

શ્રી. કાન્તિ ભટ્ટ હવે સ્વર્ગસ્થ છે.

જાણીને બહુ જ દુઃખ થયું કે, જાણીતા પત્રકાર, લેખક અને ચિંતક શ્રી. કાન્તિ ભટ્ટ અવસાન પામ્યા છે.
તેમનો પરિચય સુધારા વધારા સાથે અહીં …

સ્વ. કાન્તિ ભટ્ટ

કાન્તિ ભટ્ટ, Kanti Bhatt

“ડોશી નવરી પડે એટલે દળવા બેસી જાય,
એમ હું લખવા બેસી જઉં છું”
”મારી જાતને પીરસણિયો અથવા પોસ્ટમેન માનું છું.”
“મારો આત્મા ભટકતો હોય તેવું લાગે છે.”
#  મુલાકાત

# વિકિપિડિયા પર

# ‘ ખબર છે?’ પર એક સરસ લેખ

# શ્રી. સૌરભ શાહના ફેસબુક પાનાં પરથી સંસ્મરણો

# રીડ ગુજરાતી પર એક લેખ

# ‘મિડ ડે’ પર એક લેખ

# સ્પીક બિન્દાસ સાથે ( વિડિયો) 

____________________________

ઉપનામ

24 જેટલા (!) , પૌલોમી, શશીધર સરોજ, નીલેશ કંપાણી, પ્રેમ ભાટીયા, ડો. શ્યામ વેદ , બચુમામા , મેહુલ ભટનાગર , સિધ્ધાર્થ શાહ , ચન્દ્રગુપ્ત મૌર્ય, મયૂરી શાહ વિ.

જન્મ

15 જુલાઇ – 1931 સચરા – ભાવનગર ; વતન – ઝાંઝમેર

અવસાન

૪, ઓગસ્ટ, ૨૦૧૯, કાંદિવલી, મુંબઈ

કુટુમ્બ

• માતા – પ્રેમ કુંવર બેન ; પિતા – હરગોવિન્દભાઇ
• ચાર ભાઇ અને ત્રણ બહેનો,
• 1965 (?) પ્રથમ લગ્ન રંજન સાથે, 1977 – છૂટાછેડા , 1979– 26 વર્ષ નાની શીલા સાથે બીજા લગ્ન
• પુત્રી – શક્તિ

અભ્યાસ

1952– બી. કોમ. – એમ. એસ. યુનિ. વડોદરા

વ્યવસાય

• સ્નાતક થયા બાદ થોડોક વખત ભાવનગર મ્યુનિ. માં નોકરી,
• તબિયત બગડતાં 1954– ઉરૂલી કાંચન આશ્રમમાં સેવક તરીકે
• 9 વર્ષ પીનાંગ – મલાયેશીયા માં કાકા સાથે વેપારમાં
• 1966 થી – પત્રકાર

મૂખ્ય કૃતિઓ

?

જીવન ઝરમર

• મહુવાની હાઇસ્કૂલમાં અખાડાના મેગેઝીન ‘ ઝણકાર’ ના તંત્રી,
• 1955 બાદ- સાત વખત ભારત થી મલાયેશીયા સ્ટીમરમાં મુસાફરી ;
• 1966 થી મુંબાઇમાં પત્રકારત્વ,
• 1967 – ‘વ્યાપાર’માં સબ એડીટર, પછી ચિત્રલેખા, મુંબાઇ સમાચાર, જનશક્તિ, સંદેશ, યુવા દર્શન, જનસત્તા વિ. ઘણા મેગેઝીનોમાં લખાણ,
• 1977- કેન્યામાં થોડો વખત કામ,
• લેખનની શરૂઆત ટૂંકી વાર્તાથી
• ટૂંકા વાક્યો તેમની વિશેષતા, અભણ પણ વાચાળ માતા અને શીઘ્ર કવિ પિતાની અસર તેમની શૈલીમાં,
• પી.ડી. ઓસ્પેન્સ્કી ના પુસ્તક “ The psychology of man’s possible evolution” ની જીવન પર ઘણી અસર
• અનેક વિષયો પર લખેલું છે
• તેમણે લીધેલા ઇન્ટરવ્યુ ન વાંચ્યા હોય તેવો ભાગ્યે જ કોઇ ભણેલો ગુજરાતી હશે
• અન્વેષણાત્મક પત્રકારિત્વ ( Investigative Jounalism) માં તેમનું મહાન પ્રદાન

સન્માન

75 મી વર્ષગાંઠે જુલાઇ – 2006 માં મુંબાઇમાં જાહેર સન્માન

સાભાર

મનીષા જોશી- રિડીફ.કોમ, મહેન્દ્ર ઠાકર

રમેશ પટેલ ( પ્રેમોર્મિ), Ramesh Patel ( Premormi )

વિવિધ ક્ષેત્રોમાં વીરલ પ્રદાન કરનાર,  સદા યુવાન અને કર્મઠ પ્રતિભા

દસ વર્ષની ઉમરથી યોગના સાધક અને આયુર્વેદિક સારવાર પદ્ધતિના હિમાયતી

# જીવન સૂત્ર –

જય સચ્ચિદાનંદ

# તેમની વેબ સાઈટ 

# સખી રે, મારી તું તો પતંગ ને હું દોર
કાપી ના કાપે એવી જોડ.

# લય સ્તરો પર 

# ‘ગુજરાતી કવિતા અને ગઝલ’ પર 

# ફેસબુક પર

https://www.facebook.com/Premormi

---

બૈજુ બાવરા – તાના રીરી હોલમાં

જન્મ

• ૧૮, સપ્ટેમ્બર – ૧૯૩૬, રંગૂન, મ્યાંમાર ( બર્મા)

કુટુમ્બ

• પિતા – ભાઈલાલ; માતા – કમળા
• પત્ની – સ્વ. ઉષા; પુત્ર – કલ્પેશ

અભ્યાસ

• ૧૯૫૪– મેટ્રિક ( એસ. પી. વિદ્યાલય – નાસિક)
• ૧૯૫૮ – એમ.એસ.સી.(મિકે. એન્જિ.)  – વેસ્ટ બ્રોમવિચ યુનિ. – બર્મિન્ગહામ

વ્યવસાય

• હોટલ માલિક
• સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોનું આયોજન/ સંચાલન

યુવાન ઉમરે

This slideshow requires JavaScript.

તેમના વિશે વિશેષ

• બીજા વિશ્વ યુદ્ધ વખતે જાપાનના આક્રમણના કારણે, વતન કરમસદમાં  કામચલાઉ સ્થળાંતર
• ૧૯૫૪ – રંગૂનમાં એશિયાટિક ક્રિકેટ ક્લબ સ્થાપી.
• નાસિકમાં ખાસ મિત્રની સંગતથી સંગીત સૂઝ કેળવી.
• ૧૯૫૭ – લન્ડન જવા પ્રયાણ, થોડોક વખત નોકરી કરી
• ૧૯૬૦ – ઇન્ડિયા કોફી હાઉસ, ‘પાર’ ટ્રાવેલ એજન્સી અને ઇન્ડિયા એમ્પોરિયમથી ધંધાની શરૂઆત ( લન્ડનમાં શાકાહારી આહાર માટેની પહેલી રેસ્ટોરન્ટ)
• ૧૯૬૧ – ‘નવકલા’ ભારતીયો માટેની સાંસ્કૃતિક / સામાજિક સંસ્થાની સ્થાપના, જે હાલમાં પણ લન્ડનમાં કાર્યરત છે.
• ૧૯૬૫ – એક મિત્રની સાથે ‘શરૂણા’ હોટલની શરૂઆત
• ૧૯૭૪ – પોતાની માલિકીની ‘મંદિર’ રેસ્ટોરન્ટની શરૂઆત; તેની સાથે ‘રવિશંકર’ હોલની પણ શરૂઆત આયુર્વેદિક સારવાર માટે લન્ડનમાં ‘કુશળ’ ક્લિનિક ની શરૂઆત
• ૧૯૮૦ – ૮૫ અમેરિકાના ફ્લોરિડા રાજ્યના ગેઈન્સ વિલે ખાતે શાકાહારી હોટલ
• લન્ડનમાં ૧૦૦ થી વધારે સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો યોજ્યા
• ૨૦૦૨ – પત્નીના અવસાન બાદ લન્ડનની બધી પ્રવૃત્તિઓ સંકેલી કરમસદમાં પાછા ફર્યા. મોટું નવું મકાન બનાવી તેમાં નરસિંહ મહેતા/ તાના રીરી હોલમાં બિન ધંધાદારી સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓ અને આયુર્વેદિક સારવાર
• ૨૦૦૪ – ગુરૂદેવ ટાગોરના શાંતિનિકેતનમાં ‘પ્રેમોર્મિ’ કવિ તરીકે સન્માન
• તેમના કાવ્ય સંગ્રહ ‘હૃદય વીણા’ નો અનેક ભાષાઓમાં અનુવાદ થયો છે.

તેમણે દોરેલ એક ચિત્ર

હોબીઓ

• કવિતા, સંગીત, પ્રવાસ, ચિત્ર, નાટક, નૃત્ય, અભિનય, યોગ, વૈદક, પ્રાકૃતિક ચિકિત્સા

રચનાઓ

• કવિતા – હૃદયગંગા, કાવ્યપિયૂષિની, ઝરમર ઝરમર, વૈખરીનો નાદ, હું,
  ગીત મંજરી ( હિન્દી)
• રસોઈકળા – Mandir Ayurvedic cook book

સન્માન

• ‘ઉત્સવ એવોર્ડ’ નવી દિલ્હી
• જ્ઞાનેશ્વર એવોર્ડ, પૂના
• શાન્તિ નિકેતન, કલકત્તામાં સન્માન
• ગુજરાત ગૌરવ એવોર્ડ – લન્ડન અને બીજા અનેક સ્થાનિક એવોર્ડો

---

કવિ રમેશ પટેલ ‘પ્રેમોર્મિ’ ને

કહોને કોણ છે એવા ઘણો આનંદ આપે છે,
મળોજ્યાં એમને ત્યારે ખભાપર હાથ રાખે છે.

નથી ભૂલી શકાવાના તમારા હોલ ને કાર્યો,
ભલેને દૂર રહેશે પણ હ્રદયની પાસ લાગે છે.

કવિતા હોય કે સંગીત, નર્તન હોય કે ભાવક,
બધાને ભાવથી સરપાવ આપીને નવાજે છે.

નથી એ સંતથી ઓછા, કળાના ભેખધારી છે,
નદી વૃક્ષો પહાડો ને ઝરણની જાત માને છે.

પનોતા પુત્રમાતાના, મહામાનવ છો ધરતીના,
ફરી આવી મળો અમને તમારી ખોટ સાલે છે.

તમે સાગર સમા પ્રેમી, તમારું નામ ‘પ્રેમોર્મિ’,
તમારાં ગીત ને કાવ્યો બધા સાક્ષર વખાણે છે.

તમારા નામમાં રમતા રહે છે, ઈશ ને માધવ,
તમોને ‘સાજ’ના વંદન, નમી મસ્તક ઝૂકાવે છે.

-‘સાજ’ મેવાડા

ડલાસમાં મેઘાણી ઉત્સવ

તા. ૧૩, જુલાઈ – ૨૦૧૯ ના દિવસે ડલાસમાં મેઘાણી ઉત્સવ માણવા મળ્યો.

      ભારતમાંથી શ્રીમતિ મંજરી મેઘાણી, શ્રી, નિતીન દેવકા અને શ્રી. રમેશ બાપોદરાએ  સ્વ. ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં સર્જનો વાંચી, ગાઈ સૌ પ્રેક્ષકોને નાચતા ઝૂમતા કરી દીધા.

 

This slideshow requires JavaScript.

અને… કેવાં કેવાં ગીતો? ( કોઈની પણ ઉપર ‘ક્લિક’ કરી એ વાંચી/ સાંભળી શકશો )

મારું મન મોર બની થનગાટ કરે

શિવાજીને નીંદરું ના’વે

તમે મારા દેવના દીધેલ છો

હજારો વર્ષની જૂની અમારી વેદનાઓ

રક્ત ટપકતી સો સો ઝોળી

હો રાજ મને લાગ્યો કસુંબીનો રંગ

તકદીરને ત્રોફનારી

છેલ્લો કટોરો

ચારણ કન્યા

અને બીજાં ઘણાં બધાં લોકપ્રિય લોકગીતો,  સ્વ. ઝવેર ચંદ મેઘાણીની રચનાઓ અને જીવન દર્શન પણ …

સ્વ. ઝવેર ચંદ  મેઘાણીની જીવન ઝરમર અહીં ….

આવા સરસ કાર્યક્રમનું આયોજન કરનાર સૌનો આભાર.

વાત એક અસાધારણ સ્ત્રીની

     શ્રીમતિ લતા હીરાણીના સ્વમુખે એમનાં માતાની કથની સાંભળી, ત્યારથી એ પ્રતિભાને સાદર, સાષ્ટાંગ પ્રણામ સાથે અહીં સ્થાન આપવા મન હતું.  ફેસબુક પરના લતાબહેનના લેખ સાથે આજે એ માનતા પૂરી થાય છે –

ચન્દ્રિકા પરીખ

         આ આખું વાંચશો તો તમને થશે કે આવી સરસ વાત તમે અત્યાર સુધી કેમ ન લખી ? મને ય એમ લાગે છે પણ નથી લખી… બસ નથી લખાઈ ! તો સાંભળો એટલે કે વાંચો…વાહ પોકારી જશો એની ગેરંટી.. પૂરું વાંચશો તો…

      હું જન્મી 1955 માં (હવે તો ઉંમર કહેવામાં કાંઈ વાંધો નહીં !) મારું જન્મ વર્ષ એટલે લખું છું કે તમને એ સમયનો ખ્યાલ આવે. ત્યારે મારી મા 16 વરસની. એ પરણી ત્યારે નવ ધોરણ પાસ હતી અને મારા પપ્પા B.A. LLB. સરકારી નોકરી કરતા પપ્પા મામલતદાર બન્યા. સૌરાષ્ટ્રના નાના તાલુકાઓમાં અમારી બદલી થયા કરે. એટલી હદે કે મેં 11 ધોરણ સુધીમાં 11 સ્કૂલો બદલી. (ને BA ના ચાર વર્ષમાં ચાર કોલેજ) ગામમાં કન્યાશાળા હોય તો જ ભણવાનું નહીંતર પપ્પા મામાને ત્યાં ભણવા મોકલી દે. વળી કન્યાશાળા હોય એવું ગામ મળે તો બોલાવી લે ! વરસમાં બબ્બે વાર સ્કુલ બદલી છે એટલે મારે કોઈ બહેનપણી હોય જ નહીં ! મને મારા કોઈ શિક્ષકોય યાદ નથી ! આવા ભૂતકાળનો બહુ અફસોસ છે.

        ચાલો એ તો આડવાત થઈ. મૂળ વાત મારી માની. અમે ત્રણ ભાઈબહેન પછી મારા ચોથા નંબરના ભાઈ દીપકનો જન્મ સૌરાષ્ટ્રના માંગરોળ ગામે થયો. એ વર્ષે મારા કાકાના દીકરાને પપ્પાએ અમારી સાથે બોલાવી લીધેલા. એમને મેટ્રિકનું વર્ષ હતું. આખા કુટુંબમાં પપ્પા એક જ આટલું ભણેલા એટલે એમને થયું કે ગિરધર અહીં મારી સાથે રહીને ભણે તો ધ્યાન રહે. ટ્યુશન રખાવી દઉં. મેટ્રિકમાં સારું રિઝલ્ટ આવે તો આગળ ભણાવું ને એની જિંદગી સુધારી જાય ! આમ ગિરધરભાઈ અમારા ઘરે આવ્યા ને સ્કૂલમાં દાખલ થયા. ત્યારે એડમિશનની આટલી બબાલો નહોતી. સરકારી સ્કૂલોમાં જ ભણવાનું રહેતું. એમના માટે નવી ચોપડીઓ ને નોટો આવી. ઘરે ટ્યુશનના સાહેબ ભણાવવા આવવા માંડયા. મમ્મીને થયું, ગિરધરની ચોપડીઓ, એ નહીં વાંચતો હોય ત્યારે હું વાંચું ને એને સાહેબ ભણાવે ત્યારે હું બાજુમાં બેસીને શીખું તો સ્કૂલે ગયા વગર મેટ્રિકની પરિક્ષા આપી શકું !

         મિત્રો, એ વખતે એ ચાર બાળકોની મા હતી ને મારો સૌથી નાનો ભાઈ દિપક લગભગ છ કે આઠ મહિનાનો હતો. ઉપરાંત સૌરાષ્ટ્રનું અત્યંત રૂઢિચુસ્ત વાતાવરણ. એણે પપ્પાને બીતાં બીતાં પૂછ્યું. પપ્પાનો જવાબ એ જ જે એ સમયે રહેતો.

       ‘તારે હવે ભણીને કરવું છે શું ?’

      પણ મમ્મીએ રિકવેસ્ટ ચાલુ રાખી. પપ્પા માન્યા. – “તું પહોંચી વળતી હોય તો સારું, ભણ. “

     પપ્પાએ એટલી સગવડ જરૂર કરી કે મમ્મીને નવી ચોપડીઓ, નોટો અપાવી દીધાં. મમ્મી રોજ ગિરધરભાઈની સાથે સાહેબ પાસે ભણે ને ઘરમાંથી સમય કાઢીને વાંચે. પપ્પા મામલતદાર એટલે ઘરે સાહ્યબી ખરી. અમારી પોતાની ઘોડાગાડી હતી ! એ જમાનામાં એ મોટી વાત હતી. આજે કાર પણ સામાન્ય લાગે. ગીરધરભાઈને આ ઘોડાગાડીમાં ફરવાની બહુ મજા પડી ગઈ. અંતે પરિણામ આવ્યું ત્યારે ભાઈ ફેઈલ થયા ને મમ્મી ફર્સ્ટ કલાસ પાસ થઈ ! એ જમાનામાં મેટ્રિકનું રિઝલ્ટ છાપામાં આવતું જેમાં ફર્સ્ટ કલાસની નાની કોલમ હોય ને થર્ડ કલાસનું પાનું ભર્યું હોય ! ચાર બાળકોની મા, નિશાળે ગયા વગર ઘર ને ચાર બાળકો સંભાળતા ફર્સ્ટ કલાસ મેટ્રિક પાસ થઈ ! પપ્પા સહિત બધા ખુશ ખુશ થઈ ગયા. ત્યારે હું ચોથા કે પાંચમામાં હોઈશ. કદાચ 1963ની આ વાત.

        જીવન ફરી એમ જ ચાલ્યું. વર્ષો વીત્યા ને હું મેટ્રિકમાં આવી. (મને હાયર સેકન્ડ કલાસ મળેલો) ત્યારે મમ્મીએ છાપામાં જાહેરાત વાંચી, – એક્સ્ટર્નલ બી.એ. કરી શકાય એ અંગેની. એનો જીવ ફરી સળવળ્યો.
અરે વાહ, કોલેજે ગયા વગર બી.એ. થવાય એ તો કેવું સારું ! એને મૂળે રોજ કોલેજ જવું ન પોસાય. બાકી ઘરમાં તો એ બધા જંગ જીતી લે !

        ફરી એ જ સવાલ-જવાબ – ‘તારે બી.એ. થઈને હવે કરવું છે શું ?’

       પણ એણે પોતાની વાત પકડી રાખી. એકવાર ભણીને સાબિત પણ કરી દીધું તું. હવે અમે પાંચ ભાઈબહેન થયા તા અને બધા ભણતા હતા. પરીક્ષા પણ બધાની સાથે હોય ! એણે છાપાની જાહેરખબરમાંથી જ રસ્તો શોધી લીધો હતો.

       ‘હું ઓક્ટોબર ટુ ઓક્ટોબર પરિક્ષા આપીશ જેથી લતા ને છોકરાવની પરીક્ષા માર્ચમાં હોય તો વાંધો ન આવે!’

       પપ્પા પાસે હા કહેવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ નહોતો. આમેય એમનો સ્વભાવ હંમેંશા સૌને સાથ આપવાનો. શિક્ષણ માટે એમને પ્રેમ. ને મમ્મીનું કોલેજનું ભણવાનું શરૂ થયું. અમે મા દીકરી સાથે સાથે ભણ્યા. હું માર્ચમાં પરીક્ષા આપું ને એ ઓક્ટોબરમાં. કોલેજના અભ્યાસમાં એ મારા કરતાં માત્ર એક વરસ આગળ. મારા કરતાં સારા માર્ક્સ લાવે ! એમ મેં SYBA પાસ કર્યું.

        જોવાની વાત એ કે પોતે આટલી ભણવાની હોંશ ધરાવે તોય સારો છોકરો મળતાં મને SYBA પછી પરણાવી દીધી..જવાબ એક જ – “‘લગન પછીયે ભણાય, ભણવું હોય તો ! આ મને જુઓને, હું નથી ભણતી ?”

       લો બોલો… જો કે આ તો એણે બીજા લોકોને આપેલો જવાબ. મેં કાંઈ દલીલ નહોતી કરી હો, હું તો મજાની હરખે હરખે પરણી ગઇ તી…મને ‘એ’ બહુ ગમતા તા… (એરેન્જડ મેરેજ) મારા લગ્ન નિમિત્તે એણે એક વર્ષનો ડ્રોપ લઈ લીધો ! બસ આટલું જ. મને પરણાવીને પાછી ફાઇનલ BA માટે મંડી પડી …

       B.A. એ થઈ ગઈ. ત્યારે પપ્પા ડેપ્યુટી કલેકટર, મેજિસ્ટ્રેટ બની ગયા હતા. એ પછી એણે પપ્પાને પૂછ્યું,

     ‘તમે રિટાયર્ડ થશો પછી શું કરશો ?’

     ‘પછી વકીલાત કરીશ’

        (હવે આ દરમિયાન એણે ક્યાંકથી જાણકારી મેળવી લીધી હતી કે LL B તો ઘરે બેસીને ય કરી શકાય..ખાલી કોલેજમાં એડમિશન લઈ લેવાનું. કોલેજે જવાની જરૂર નહીં. એ પેલા સવાલ જવાબનું રહસ્ય.)

       પપ્પાનો એ જ જવાબ પણ મોળો;  કેમ કે એમને ખબર, ‘આ હવે છોડશે નહીં.’
વળી મમ્મીની એય દલીલ કે,

     “મારે ક્યાં નોકરી કરવી છે ? હું તો તમારી સાથે ઓફિસમાં બેસીશ. શીખીશ ને તમને મદદ કરીશ. એ બધું LL B કરી લઉં તો જ થાય ને !”

      મૂળ વાત એ કે કૈંક કરી બતાવવાની, શીખવાની એની ધગશને કોઈ સીમા જ નહોતી. ભણવાનું એનું કટકે કટકે ચાલ્યું કેમ કે અચાનક પપ્પાની બદલી થાય ને અનુકૂળ ન હોય તો બંધ રાખવું પડે. પણ એ નવરી તો બેસે જ નહીં. વચ્ચેના ભણવાના વિરામો દરમિયાન એ સીવણ એમ્બ્રોઇડરી શીખી. વિસાવદરમાં ઘર પાસે અંધશાળા હતી તો એક શિક્ષકને ઘરે રાખીને સંગીત શીખવાનું શરૂ કરી દીધું. ગાયનની બે વર્ષની પરિક્ષા આપી. હારમોનિયમ શીખી. વાયોલિન જેવું વાદય ! એ સમયે કદાચ સ્ત્રીઓ શીખવાનું વિચારે ય નહીં ! મારી મા વાયોલિન શીખી જ એટલું નહીં વાયોલિન વાદનમાં વિશારદ થઈ !! હવે એણે આમ જ LL. B ના ત્રણ વર્ષ કરી સનદ પણ લઈ લીધી !!એ LL. B નું ભણતી હતી ત્યારે હું બે બચ્ચાની મા બની ગઈ હતી. એટલે વચ્ચે વચ્ચે મારી સુવાવડો પણ એણે કરી.

      આખરે એના છેલ્લું સપનું (જો કે છેલ્લું નહોતું) પણ પુરૂ થયું. અમદાવાદમાં રિલીફ રોડ પર પપ્પાની ઓફિસમાં એમની સાથે બેસીને થોડો સમય વકીલાત પણ કરી. એ દરમિયાન એણે મનેય વટલાવી નાખી. મારે MA કરવું તું. “MA કરીને શુ કરીશ ? ક્યાંય નોકરો નહીં મળે ! એના કરતા કરતા મારી જેમ LL. B કરી નાખ. અમારી સાથે બેસીને પ્રેક્ટિસ કરજે.” હું ભોળવાઈ ગઈ. જો કે વાત એની કાંઈ ખોટી નહોતી. પપ્પા કામ શીખવે. મેં એમ જ કર્યું. પણ કમનસીબે મેં ત્રણ વર્ષ પુરા કર્યા, સનદ લીધી ને પપ્પાનો સ્વર્ગવાસ થયો. મમ્મીની ઓફીસ બંધ થઈ. કદાચ અમે બધાએ પ્રોત્સાહન આપ્યું હોત તો એણે ચાલુ પણ રાખ્યું હોત ! પણ અમારા કોઈમાં એના જેટલું જોશ નહોતું અને પપ્પાના અચાનક અવસાન (હાર્ટ એટેક)થી એ થોડી ઢીલી પડી ગઈ હતી.  મારો તો કોઈ સવાલ જ નહોતો. મારા માટે તો એ સારું જ થયું. કેમ કે હું વકીલાતનું માંડ ઢસડાતા, પરાણે જ ભણી તી. મને એમાં જરાય મજા નહોતી આવતી.

      થોડા વર્ષો એ શાંત રહી. ઘરમાં સ્કૂટર જોઈ એકવાર એને થયું કે હું સ્કૂટર શીખી જાઉં તો કેટલું સારું ! આ રીક્ષાની ઝંઝટ નહીં. અમે સમજાવ્યું કે, – તમને સાયકલ આવડતી નથી, સ્કૂટર ક્યાંથી ચલાવશો ? બેલેન્સ રાખતા શીખવું પડે ને હવે આ ઉંમરે જોખમ ન લેવાય. હાડકા ભાંગે તો અઘરું પડે ! ત્યારે તો એ ચૂપ થઈ ગઈ પણ એમાં એક દિવસ એને રસ્તામાં સાઈડકારવાળું સ્કૂટર દેખાયું. ઓહ, એને ઉપાય મળી ગયો ! આમાં તો બેલેન્સ રાખતા શીખવાની જરૂર જ નહીં. બસ ચલાવતા જ શીખવાનું ! કોઈની દલીલ સાંભળ્યા વગર એણે સાઈડકાર નખાવી દીધું ને ડ્રાઈવર પાસે ચલાવતા શીખી પણ ગઈ ! પછી તો સાઈડકારવાળું સ્કૂટર લઈને રોજ લો ગાર્ડનમાં લાફિંગ ક્લબમાં એ પહોંચી જાય.

      આમ જ એ ગાડી શીખી ગઈ. ઘરમાં કાર હોય ને મને ચલાવતા ન આવડે એ કેમ ચાલે ? અમે બધાએ કહ્યું કે ડ્રાઈવર રાખી લઈએ. જવાબ એક જ “ના, હું શીખી જઈશ” એ શીખી ગઈ. સ્કૂટર ને બદલે ગાડી લઈને ફરવા માંડી.

    એના મનમાં બસ એકવાર વિચાર આવવો જોઈએ પછી એ કરીને જ રહે.

      જો કે એકવાર એનાથી નાનો અકસ્માત થઈ ગયો અને ભાઈએ મમ્મીને ગાડી ચલાવવાની ના પાડી દીધી. મમ્મીને મનાવવા મુશ્કેલ એટલે એણે ગાડી વેચી નાખી. પપ્પાની ગેરહાજરીમાં એને મમ્મીની વધારે ચિંતા રહેતી.

       જોવાની વાત એ છે કે 1940માં સૌરાષ્ટ્રના રૂઢિચુસ્ત વાતાવરણમાં જન્મેલી આ સ્ત્રીએ કેવી કેવી ઈચ્છાઓ સેવી અને એણે પોતાની જાતે જ બધા રસ્તાઓ શોધી લીધા ! અમને ખબર નથી એ કેવી રીતે ભણી ! એણે કેવી રીતે ઘર ને બાળકો અને અમારા સોએક માણસના કુટુંબમા વારે વારે આવતા સામાજિક વ્યવહારો નિભાવતા કેવી રીતે ભણી !! ક્યાં જઈને સાઈડકાર નખાવ્યું ને કેવી રીતે શીખી ! કાર વેચી નાખી પછી ફરી એ એના સ્કૂટર પર આવી ગઈ ! એ ભલી ને એનું સાઈડકાર ભલું ! જ્યા મન થાય ત્યાં પહોંચી જાય.

       આખી જિંદગી જે સ્ત્રી આટલી જબરદસ્ત ખુમારીથી જીવી એને અંતે અલઝાઇમર થયો અને ત્રણ વરસ ખાટલામાં કોઈ હલનચલન કે અવાજ વગર પડી રહી. એમની વાચા પણ હણાઈ ગઈ હતી. આટલી શાંત એ જીવનમાં એક દિવસ પણ નહીં રહી હોય !! ખબર નથી કે છેલ્લે છેલ્લે એ અમને ઓળખતી પણ હતી કે નહીં ! એ જાણે કોઈ જુદી જ દુનિયામાં કશુંક નવું શીખવા જતી રહી હતી ને એમ જ એણે આંખો મીંચી દીધી 7 ઓક્ટોબર 2016…….

     મને અનેકવાર થતું કે એ સમયે ભાગ્યે જ જોવા મળે એવી આ અદભુત સ્ત્રી હતી. આજના સમય પ્રમાણે તો એની આ વાત જાણીને ટીવી મીડિયા એનો ઇન્ટરવ્યૂ લેવા માટે પડાપડી કરતા હોત. છાપાઓ અને મેગેઝીનોમાં એના વિશે લખીને કેટલાય પત્રકારો લેખકો રાજી થયા હોત.. એને અનેક એવોર્ડ પુરસ્કારો સન્માનો ખિતાબો મળ્યા હોત. એ જબરદસ્ત જીવી અને સાવ ગુમનામીમાં જતી રહી. 1938માં જન્મેલી મારી માનું નામ ચંદ્રિકા. પપ્પા ધીરજલાલ. હું લતા, ભાઈ હરેશ અને ડૉ. દિપક, બહેન સાધના લેસ્ટરમાં છે. એક બહેન કાશ્મીરા નાની વયે અવસાન પામી.

     હું લેખક! મેંય એને ન્યાય ન આપ્યો. હશે… કુદરત પાસે ઘણા રહસ્યો હોય છે. હું એમાં નિમિત્ત બની! જે હોય તે… આજે આટલું લખીને થોડો સંતોષ લઉં છું…

       મને એય ખબર છે કે આ સાવ સપાટ લખાણ છે, બસ હકીકતોનું બયાન પણ અત્યારે અહીં અલમોડામાં બેઠી છું. મધર્સ ડે ના FB પર લખાણો વાંચ્યા ને શરમ આવી કે આવી અદભુત મા પર મેં ક્યારેય લખ્યું નહીં ! આજે વરસાદ છે. લાઈટ નથી..મોબાઈલમાં આખો લેખ લખ્યો છે ને FB પર પોસ્ટ કર્યો છે. હવે લખવામાં બેટરીનુંય વિચારવું પડે એમ છે…બહુ ઓછી બેટરી બચી છે અને લાઈટ નથી. આને ફરી મઠારીને લખીશ.

પ્રણામ મા તને.

લતા બહેનનો પરિચય અહીં –

પારસી રંગભૂમિનો ઈતિહાસ

સંકલન – શ્રી. નિરંજન મહેતા

       ગુજરાતી રંગભૂમિના હાલના ચાહકોને કદાચ ખબર નહીં હોય કે આના પાયામાં પારસી રંગભૂમિનો મહત્વનો ફાળો છે. ભલે સાંપ્રત સમયમાં પારસી રંગભૂમિ લગભગ લુપ્ત થઇ ગઈ છે પણ એક સમય હતો જયારે તેની બોલબાલા હતી. આ રંગભૂમિ સન ૧૮૫૦થી ૧૯૩૦ સુધી બહુ જ કાર્યરત હતી.

       આમ તો આ રંગભૂમિ ભારતીય રંગભૂમિની સ્થાનિક લોકકળા અને યુરોપિયન તકનીકીનું મિશ્રણ હતું અને તેનો ઉદ્દેશ મૂળ તો અંગત મનોરંજનનો હતો. આ થિયેટર ગ્રુપ ભારતના પશ્ચિમ ભાગમાં વસેલા પારસીઓ દ્વારા બનાવાયું હતું જેણે આગળ જતા વ્યાવસાયિક રૂપ ધારણ કર્યું. આને કારણે કહેવાય છે કે ન કેવળ ભારતીય રંગભૂમિનો પણ બોલીવુડનો પાયો પણ નખાયો. બાદમાં તે હરતી ફરતી રંગભૂમિના સ્વરૂપે અન્ય સ્થળોએ પણ જવા લાગી. આગળ જતાં કેટલાક પારસી નિર્માતા ફિલ્મક્ષેત્રે દાખલ થયા જેને કારણે ફિલ્મ જગતમાં તેમનું આદાન થવાથી પારસી રંગભૂમિની ખ્યાતી ઘટવા લાગી. પરંતુ આઝાદી પછી ૧૯૫૦મા તેનું પુનરૂત્થાન થયું.

      ૧૮૫૦માં મુંબઈની એલ્ફીન્સ્ટન કોલેજના કેટલાક વિદ્યાર્થીઓએ પારસી નાટક મંડળી સ્થાપી અને શેક્સપિયરનાં નાટકો ભજવવા લાગ્યા. તેમનું પહેલું નાટક હતું ‘રુસ્તમ અને સોહરાબ’. ૧૮૬૦ સુધીમાં આવા લગભગ ૨૦ પારસી ગ્રુપ શરૂ થયા.

        ઈતિહાસ પ્રમાણે પ્રથમ પારસી નાટકની ભજવણી મુંબઈમાં થઇ હતી જે તે વખતના જાણીતા પારસી સજ્જન સર જમસેટજી જીજીભોયાએ પ્રસ્તુત કર્યું હતું. તે વખતમાં મુંબઈમાં બે થિયેટર મશહૂર હતાં – બોમ્બે થિયેટર અને ગ્રાંટ રોડ થિયેટર. પારસી નાટકોમાં રમુજને મહત્વ અપાતું.

       ૧૮૫૩મા અવેતન કલાકારો દ્વારા શરૂ થયેલી આ પ્રવૃત્તિ પછીથી વ્યાવસાયિક બની ગઈ. આગળ જતાં ઘણા ગ્રુપ થવા લાગ્યા અને તેને કારણે પ્રેક્ષકોમા પણ વધારો થતો રહ્યો. આ પ્રેક્ષકો સામાન્ય રીતે મધ્યમ વર્ગનાં હતા. વળી મહિલાઓ માટે ખાસ પ્રયોગ યોજાતા હોવાથી પણ પારસી નાટકોની લોકપ્રિયતા વધતી.

      આ રંગભૂમિનું આગળ પડતું પ્રદાન હતું ભારતમાં પાશ્ચાત્ય નાટકોની શૈલી. શરૂઆતમાં તેઓ બ્રિટીશ નાટ્યકારોએ લખેલા નાટકો ભજવતા પણ સમય જતાં તેમણે ભારતીય પ્રેક્ષક્ગણનો રસ જોઈ આ અંગ્રેજી નાટકોના ભારતીય ભાષાઓ જેવી કે ઉર્દુ, હિન્દી, ગુજરાતીમાં અનુવાદ કર્યા અને ભજવ્યા.

      આગળ જતાં પારસી દિગ્દર્શકોએ ઉર્દુ અને હિન્દી સાહિત્યમાંથી નાટકો ચૂંટ્યા અને ભજવ્યા કારણ તે વખતના હિંદુ અને મુસ્લિમ પ્રેક્ષકોમાં ઉર્દુ સાહિત્ય લોકપ્રિય હતું. તે વખતે મુસ્લિમ વાર્તાઓમાં આવતા પાત્રો જેવા કે પરીઓ, રાજકુમારીઓ, રાક્ષસો અને જાદુગરો અંગ્રેજી ભાષાના ભૂતપ્રેતથી વધુ આકર્ષક હતાં.

      ત્યાર પછી હિંદુ પ્રેક્ષકોનાં સંતોષ ખાતર તેઓ હિન્દી અને સંસ્કૃત વાર્તાઓ તરફ વળ્યા. પારસી નાટક કંપનીઓએ હરિશ્ચન્દ્ર, મહાભારત, ગોપીચંદ, રામલીલા અને ભક્ત પ્રહલાદ જેવી વાર્તાઓ પરથી નાટકો લખાવ્યા અને ભજવ્યા. આ નાટકોના સ્વરૂપ જુદી જુદી વિચારસરણીવાળા હતા જેવા કે પર્સિયન શાહનામા, સંસ્કૃત ભાષાનું મહાભારત, અરેબિક ભાષાનું અરેબિયન નાઈટ્સ, શેક્સપિયરની કરુણાંતિકાઓ અને પ્રહસનો અને વિક્ટોરિયન ભાવાનોત્તેજક વાર્તાઓ.

   પારસી રંગભૂમિએ પૂર્વની ઘણી લાક્ષણિકતાઓ જેવી કે સંગીત, માઈમ અને રમૂજી અંતરવિરામ(interlude)નો સમાવેશ કર્યો હતો. આમ પારસી રંગભૂમિએ એક નવો ચીલો ચાલુ કર્યો જે ન તો પાશ્ચાત્ય રંગભૂમિ કે ન તો પૂર્વની રંગભૂમિ ઉપર રચાયો હતો. આમ મિશ્રિત પ્રયોગોને કારણે ભારતીય પ્રેક્ષકોનુ ધ્યાન આકર્ષિત કરવામાં સફળ રહ્યા અને પોતાનો પ્રભાવ આખા ભારતમાં સ્થાપ્યો.

      નાટકો લખાવતી વખતે ધર્મનિરપેક્ષતાનું ખાસ ધ્યાન રખાતું કારણ લખનાર મોટે ભાગે મુસ્લિમ કે પારસી હતાં અને પ્રેક્ષકો પણ મોટે ભાગે હિંદુ હતાં.આને કારણે નાટ્યકારો ધર્મને લગતા વિષયો છોડીને એવા નાટક લખતાં જે ધર્મનિરપેક્ષ વિષયો પર હોય, કારણ આ વિષય ન હોય તેવા પારસી નાટકો મોટેભાગે અસફળ રહ્યા તેમ જ ધર્મને લગતાં નાટકો કેવળ એક જ કોમના લોકોને આકર્ષતા. નાટકોમાં રોજબરોજની સમસ્યાઓને વણી લેવાતી જેમાં પ્રેમનો વિષય તેમને માટે અતિપ્રિય હતો. તે ઉપરાંત ધર્મનિરપેક્ષતાને કારણે તખ્તા પર નવો જ વળાંક આવ્યો. પારસીઓ ન તો હિંદુ હતા ન મુસ્લિમ એટલે તેમને માટે ધર્મનિરપેક્ષ રહેવું કુદરતી હતું. જ્યારે હિંદુ અને મુસ્લિમ પ્રેક્ષકો નાટકોમાં પોતાના ધર્મની રજૂઆત ન હોવાથી તેઓ રાજી હતાં.

       પારસી નાટકો બે વિભાગમાં રહેતા, એક ગંભીર શૈલીનો અને બીજો હળવી શૈલીનો. ગંભીર શૈલીનો મુદ્દો ગંભીર વિષયને આવરી લેતો જ્યારે હળવી શૈલી ખાસ તો પ્રેક્ષકોને હળવું મનોરંજન પીરસવા જ નિર્માયું હતું. આ હળવી શૈલીના નાટકો પડદાની આગળના ભાગમાં ભજવાતા જ્યારે ગંભીર મુદ્દાના નાટકો મુખ્ય તખ્તા પર ભજવાતા. જ્યારે હળવા ભાગની રજૂઆત થતી ત્યારે પડદા પાછળ જરૂરી ફેરફારો કરી લેવામાં આવતા. જો કે મોટે ભાગે આ બે ભાગ વચ્ચે કોઈ સંબંધ નહોતો. એમ કહેવાય છે કે આ પદ્ધતિ શેક્સપિયરના નાટકો પર આધારિત હતી. શેક્સપિયરનાં નાટકો મુખ્યત્વે શોકાન્તિકાઓ હતી અને તેમાં થોડી હળવાશ લાવવા આવા હળવા ભાગ રજુ કરાતાં. પણ પારસી નાટકોમાં આ રજુઆતનું મુખ્ય કારણ હતું તખ્તા પરના જરૂરી બદલાવ માટે જોઈતો સમય. આવા હળવા પ્રસંગો મુકવાનું અન્ય કારણ પણ હતું – નીચલા વર્ગના પ્રેક્ષકોનો સંતોષ. તેમને માટે આવા પ્રસંગોમાં રમુજી સંવાદો, રોમાંચક દ્રશ્યો, નાટકીય પ્રસંગો વગેરે મુકાતા જેથી તેમને મનોરંજન મળે.  .

      પારસી નાટકોમાં ત્રણ પડદા વપરાતાં. એક આગળનો, એક મધ્યમાં અને ત્રીજો છેવાડાના ભાગમાં. આ બધા ચિત્રિત પડદા રહેતાં. પહેલા પડદાનું ઉપર જવું અને નીચે આવવું તે નાટકનાં પ્રસંગોની શરૂઆત અને અંત માટે હતું. જ્યારે વચલો પડદો હળવા પ્રસંગો માટે હતો અને તેના પર મુખ્યત્વે રસ્તાના દ્રશ્યો ચિત્રિત રહેતા. જ્યારે ત્રીજા પડદા ઉપર પ્રસંગને અનુરૂપ ચિત્રો જેવા કે રાજાનો મહેલ કે કિલ્લો, મસ્જીદ, કોર્ટરૂમ વગેરે ચિતરાતા.

      નાટકના દ્રશ્યો આખા ઘરમાં ભજવાતા હોય તેમ ન દેખાડાતા કાં તો મહેલની બહાર કે રૂમમાં ભજવાતા હોય તેમ દેખાડાતા જેથી ચિત્રિત પડદાઓને કારણે નાટકમાં જરૂરી અન્ય સામાન (PROPS)ની ઓછામાં ઓછી જરૂર રહેતી.

        જ્યારે જ્યારે કોઈ પ્રસંગ દેખાડી શકાય એમ ન હોય ત્યારે ફ્લેશબેક પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરાતો. આ પ્રસ્તુતિ કોઈ કલાકારના મુખે સંવાદો દ્વારા કરાતી. જે તે કલાકાર તખ્તા પર આગળ આવી પોતાની વાત કરી જાય. તખ્તા પર ભાવાનોત્તેજક પ્રસંગ દેખાડવો એ પારસી થિયેટરની એક ખાસિયત હતી. મૃત્યુ અને રક્તપાત જેવા પ્રસંગો તખ્તા ઉપર જ રજુ કરાતાં જેથી પ્રેક્ષકોના મનમાં આનંદ ઉત્પન્ન કરાતો.

     પારસી નાટકોમાં હકીકત અને કલ્પના, સંગીત, નૃત્ય, વર્ણનનો અને દ્રશ્યો, વાસ્તવિક સંવાદો અને રજૂઆતની કુશળતા, આ બધાનું મિશ્રણ રહેતું જેથી નાટક ભાવાનોત્તેજક બની રહે.

       શેક્સપિયરનાં નાટકોની જેમ પારસી નાટકોમાં પણ વિવિધ પ્રકારની ભાષાઓનો વપરાશ હતો. મધ્યમ વર્ગ અને નીચલા વર્ગના પ્રેક્ષકો હોવાને કારણે પારસી નાટકમાં ક્યારે ગદ્ય તો ક્યારેક કાવ્ય દ્વારા તો ક્યારેક બંનેનું મિશ્રણ કરી રજૂઆત થતી જે પ્રેક્ષકોને આનંદ આપી રહેતું. ગીતો છંદોબદ્ધ અને સંગીતમય રહેતાં પણ કાવ્યની દ્રષ્ટિએ તે ખરા અર્થમાં કાવ્ય ન હતાં. તેમ છતાં પ્રેક્ષકો તેનો આનંદ માણતાં અને તાળીઓથી અને બૂમો મારી વધાવતાં. આ ગીતોમાં ભારતીય કદરદાનોને ધ્યાનમાં રાખી રસશાસ્ત્ર ઉપર ધ્યાન અપાતું અને તે માટે પાર્શ્વસંગીતનો પણ બહોળો વપરાશ કરાતો. આ પાર્શ્વસંગીતને કારણે દિગ્દર્શકને બે લાભ થતાં – એક તો તેને કારણે રસશાસ્ત્રની તખ્તા પર રજુઆત અને બીજું તખ્તા પર ભ્રામક વાસ્તવિકતાની રજૂઆત. આ પાર્શ્વસંગીત ભારતીય લોકકળાની રંગભૂમિ  પર પણ આધારિત હતું. આમ પારસી રંગભૂમિએ એક નવા પ્રકારના રંગભૂમિની રજૂઆત કરી. તેમની રજૂઆત ન તો સંપૂર્ણ પાશ્ચાત્ય રીતની હતી ન તો ભારતીય લોકકળાવાળી હતી. તેઓ વિષયો અને તકનીકી બાબતમાં પણ પ્રયોગશીલ હતાં. આગળ જતાં પારસી નાટ્યકારોએ હિન્દી ફિલ્મોમાં પણ લેખનકાર્ય કર્યું. આમ પારસી રંગભૂમિને કારણે આગળ જતાં આપણને ગુજરાતી મારાથી અને હિંદી રંગભૂમિ સાંપડી અને હિંદી ફિલ્મોમાં પણ તેમનું પ્રદાન નોંધપાત્ર રહ્યું. આ માટે ફિરોઝ આંટિયા, ડો. રતન માર્શલ અને અદી મર્ઝબાનનાં નામ આગળ પડતા છે.  અદી મર્ઝબાન જે એક લેખ, નિર્દેશક અને અદાકાર હતા તેમને ચાલુચીલા નાટકોને સ્થાને વાસ્તવિકતાને પ્રાધાન્ય આપ્યું.

       પણ સમય જતાં ગુજરાતી રંગભૂમિ અને હિન્દી ફિલ્મજગતને કારણે પારસી રંગભૂમિ નહીવત બનીને રહી અને પારસી નાટકોની રજૂઆત તેમના તહેવારો પૂરતી સીમિત રહી.

(સાભાર : વીકીપીડીયા અને ડો. સતીશ કુમાર પ્રજાપતિ – પુણે રીસર્ચ વર્લ્ડ)

પારસી રંગભૂમિનું એક ગીત –

વેબ ગુર્જરી પર ઈ-વિદ્યાલય

       અમારો આનંદ છે કે, ઈ-વિદ્યાલય વિશેનો એક લેખ વેબ -ગુર્જરીના સંચાલકોને ગમ્યો છે અને ત્યાં એ પ્રસિદ્ધ કાવામાં આવ્યો છે.

આ લોગો પર ક્લિક કરો.

પ્રમોદપટેલ, Pramod Patel

કલાને ક્યારેય કમાણી નહોતી બનાવી                  .

# જીવન મંત્ર – ‘કલાને જીવંત રાખવી.’

# પ્રેરક વ્યક્તિઓ – રંગ અવધૂત મહારાજ, રવિશંકર રાવળ

–

–

——————————————————————-

જન્મ

• ૨૫, જુલાઈ – ૧૯૨૫, મુંબઈ, વતન – ભરૂચ

અવસાન

• ૨૩, નવેમ્બર – ૧૯૮૮, ભરૂચ

કુટુમ્બ

• માતા – અનસૂયા  , પિતા – ચુનીલાલ
• પત્ની – વિજયા , પુત્ર – મુંજાલ  પુત્રીઓ  –  જયશ્રી, નિલાક્ષી

શિક્ષણ

• પ્રાથમિક – પ્રોગ્રેસિવ શાળા, ભરૂચ
• આયુર્વેદ – પૂના ( અપૂર્ણ)
• ચિત્રકળાની પરીક્ષા

વ્યવસાય

• કુટુમ્બનો છીંકણીનો વેપાર

તેમના વિશે વિશેષ

• ભણતાં ભણતાં માંડ માંડ ડ્રોઈંગ ની પરીક્ષા પાસ કરી.
• આર્યુવેદિક નો અંતિમવરસ સુધીનો અભ્યાસ ,પછી અચાનક જ પીંછી હાથ માં આવી અને અભ્યાસ અપૂર્ણ રાખી પુનાથી ભરૂચ પાછા ફર્યા
• ગુજરાતી,મરાઠી,હિન્દી, સંસ્કૃત અને અંગ્રેજી ભાષાના જાણકાર
• પૂના અભ્યાસ કરતા કરતા લાગતું કાંઈક ખૂટે છે ત્યારે કોરા કાગળ પર પેન્સિલ રંગો દ્વારા મન થી ચિત્ર ઉપસી આવતું .કલ્પના માં સ્ત્રી હમેશાં માંજરી આંખો વાળી જ ચિત્રિત થતી ને ઉપરથી બનતી જોડી મળી એવી જ આબેહૂબ પત્ની*વિજ્યા*. જે દરેક ચિત્ર ની કલ્પના મૂર્તિ બની રહી.
• સ્વપ્ન માં એક ચમત્કાર થયો અને સંત શ્રી રંગ અવધૂત નો આદેશ મળ્યો ‘મને મળી જા!’ અને નાસ્તિક માનવ આસ્તિક બની ગયો.
• ઘણાં વિચાર વિમર્શ પછી નર્મદાના તટ પર વસેલા નારેશ્વર મુકામે રંગ અવધૂતને મળવા ગયા.ત્યાં બાપજીના વિશ્વાસે ‘ગુરૂલીલામૃત’ નો અભ્યાસ કરી તેના ૬૫ સુંદર ચિત્રો બનાવ્યા.
• અહીં ગુજરાતની કલાના પિતામહ પૂ શ્રી રવિશંકર રાવળના હસ્તે બધાં ચિત્રો ના પ્રદર્શન નાં ઉદ્દઘાટન થતા રહ્યા.
• તેમનાં ચિત્રોમાં ચિત્રકારીની છાપ બંગાળી શૈલી તેમજ ઈટલીના શિલ્પી બર્નીની હતી.
• કુમાર, ધર્મયુગ અને ગુરૂલીલામૃત માં ચિત્રો છપાયાં
• કુમાર અને ધર્મયુગના મુખ પૃષ્ઠ પર તેમનાં ચિત્રોએ સ્થાન મેળવ્યું.
• ગંગા અવતરણ, અને શિવ પાર્વતી, તેમનાં પ્રિય ચિત્રો હતા.
• ઉમાશંકર જોષી ના ગંગોત્રી પુસ્તક પર નું મુખપૃષ્ઠ જયારે છપાયું ત્યારે ગુજરાતના ઘરે ઘરે નામ પહોંચ્યું.
• અન્ય કલાકારોમાં નંદ બોઝ નું ‘કલાન્ત શિવ’ એમનું પ્રિય ચિત્ર હતું .મીરાં તેમની કલાકૃતિમાં નું સુંદર ચિત્ર છે.ક્ષિતિજ..સાગર અને સરિતા ..જેવા ચિત્રો મા એમણે જાન પાથરી દીધી હતી.
• વાસુદેવાનંદ સરસ્વતી અને રંગ અવધૂત ની સુંદર મૂર્તિ હરદ્વારના ભારતમાતા મંદિર માં સંત મંદિરમાં બિરાજમાન છે. નરસોબાની વાડી માં પણ આ મૂર્તિ ઓ ને ચિત્રો છે.નારેશ્વરમાં પણ બાપજી ની મૂર્તિ પાછળ સુંદર વાસુદેવાનંદનું ચિત્ર બિરાજમાન છે.
• ..નારેશ્વરની મુલાકાતે જનારને જરૂર તેમના ૬૫ ચિત્રો જોવા મળશે.
• ભરૂચમાં બે સંસ્થાઓ કલામંડળ અને કલાનિકેતન ના પ્રમુખ તરીકે દસ વર્ષ સેવા આપી હતી. એમના આ મંડળો એ ભરૂચને કલાવંતુ બનાવ્યું હતું .
• તેઓ નરસિહ મહેતા જેવા વૈરાગી કલાકાર હતા.
• :ભરૂચમાં આજે નંબર એકના સ્થાને જે હેરિટેજ મકાન “નથ્થુથોભણની ધર્મશાળા ને કન્યાશાળા માટે વપરાતું મકાન વરસો પહેલા ભાઈઓ ને સમજાવી ભરૂચ મ્યુનિસિપલ કોરપોરેશન ને ભેટ સ્વરૂપે અર્પણકરેલું .આજે સૌથી જૂનું પણ કલાની દ્રષ્ટિએ ઉત્તમ નમુના સ્વરૂપ છે.ગુજરાત સરકારે એને હેરિટેજ મકાનમાં ગણ્યું છે.ભરૂચના જોવા લાયક સ્થાન તરીકે ગણાય છે.
• પંડિત ઓમકારનાથજી જોડે ઘરોબો હતો અને રતનતળાવ નો બંગલો સંગીત માટે તેમને ભેટ કરી દીધો હતો

આનુષંગિક પરિચય 

• સ્વ. રવિશંકર રાવળ
• સ્વ. રંગ અવધૂત

સન્માન

• ગુજરાત સરકારે ૨૦૧૮ ગુજરાતનો ૫૮મો ગૌરવ દિવસ ઉજવ્યો ને ભરૂચના કલાકાર તરીકે એમની પૌત્રી શૈલીના હાથમાં એવોર્ડ અર્પી યાદ કર્યા

સાભાર

• તેમનાં પુત્રી જયશ્રી બહેન પટેલ ( મુંબઈ )