ગુજરાતનાં પનોતા સંતાનોનો પરિચય
સાભાર – ડો. કનક રાવળ, સંદેશ
લેખક – શ્રી. દેવેન્દ્ર પટેલ
આજથી ૧૦૦ વર્ષ પૂર્વે અમદાવાદના ગર્ભશ્રાીમંતો અને શ્રોષ્ઠીઓમાં જેમની આગવી પ્રતિષ્ઠા અને મોભો હતો એવા પરિવારોમાં અંબાલાલ સારાભાઈ, અમૃતલાલ હરગોવનદાસ, બિહારી કનૈયાલાલ, બેચરદાસ લશ્કરી, કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ જેવાં અનેક નામોનો સમાવેશ થાય છે. આવાં પરિવારો પૈકી અંબાલાલ સારાભાઈ પરિવારનું છેલ્લું સંતાન એવા ગીરાબહેન સારાભાઈએ ૯૮ વર્ષની વયની વયે થોડા દિવસ પહેલાં દેહત્યાગ કર્યો. અમદાવાદની જાણીતી શૈક્ષણિક સંસ્થા ‘નેશનલ ઇન્સ્ટિટયૂટ ઑફ ડિઝાઇન’ની સ્થાપનામાં તેમનું મહત્ત્વપૂર્ણ યોગદાન હતું. ૧૯૨૩માં જન્મેલા ગીરા સારાભાઈ કોઈ સ્કૂલમાં નહીં પરંતુ ઘરશાળામાં ભણ્યાં હતા. ૧૯૪૭થી ૧૯૫૧ દરમિયાન તેઓ પરિવાર સાથે ન્યૂયોર્ક ગયા અને સ્થાપત્ય અને ડિઝાઇનના વિષયમાં અભ્યાસ કર્યો. ‘કેલિકો ડોમ’ની સ્થાપનામાં તેમણે તેમના ભાઈ ગૌતમ સારાભાઈ સાથે મહત્ત્વપૂર્ણ ફાળો આપ્યો. અંબાલાલ સારાભાઈના પરિવારની કથા સમજવા માટે ફલૅશ બેકમાં જવું પડશે. વાતની શરૂઆત ગીરા સારાભાઈના દાદાથી કરીએ. એ વખતે અમદાવાદ શહેરની વસતી માંડ દોઢેક લાખની હશે.
શહેરમાં કોઈનીયે પાસે મોટરકાર નહોતી. ઇ.સ. ૧૮૮૦ની આસપાસનો સમય હતો. શહેરના શ્રાીમંતો ભાતભાતની બગીઓ અને ઘોડાઓ રાખતા હતા. એ વખતે અમદાવાદમાં મગનભાઈ શેઠના ઘરમાં ભારે જાહોજલાલી હતી. તેમના પૂર્વજો ચીન-ભારત વચ્ચેના અફીણના અને રેશમના વેપારમાં ખૂબ પૈસા કમાયા હતા. મગનભાઈ શેઠ ગળામાં મોટો કંઠો પહેરીને પાલખીમાં નીકળતા ત્યારે છડી પોકારવામાં આવતી. પૈસા ઉછાળવામાં આવતાં. અંગ્રેજ સરકારે તેમને રાવ બહાદુરને ઇલ્કાબ આપ્યો હતો. મગનભાઈ શેઠ રાયપુરની હવેલીમાં રહેતા. તેમને સંતાન નહોતું. તેથી દોહિત્ર સારાભાઈને ખોળે લીધા.
એક દિવસ તેમની હવેલીને આગ લાગી. આગને બુઝાવતાં ત્રણ દિવસ થયા હતા. કહેવાય છે કે હવેલીના પાટડા બળીને તૂટી પડયા ત્યારે તેમાંથી ઝવેરાત નીકળ્યું હતું. એ ઝવેરાત આજે પણ સારાભાઈ પરિવાર પાસે મોજૂદ છે.
મગનભાઈ શેઠના અવસાન પછી સારાભાઈ શેઠ બધી મિલકતના વારસદાર બન્યા હતા. સારાભાઈ શેઠનું લગ્ન ગોદાવરીબહેન સાથે થયું છે. એવી દંતકથા છે કે ગોદાવરીબહેન નાગરવેલનું ુપાન આરોગતાં તો ગળામાં ઊતરતું જોઈ શકાતું એટલાં તો તેઓ ઔર ગુલાબી અને રૂપાળા હતા. ઘરમાં પુષ્ટિમાર્ગી જેવો મરજાદ પાળતાં. પૂજામાં હોય ત્યારે બાળકો પણ અડી ના શકે. બપોરે તેમના પતિ સારાભાઈ શેઠ સ્પર્શ કરવા જાય તો પણ ખસી જઈને બોલતાં ઃ ‘અરે જોતા નથી, અંબાલાલ જાગે છે.’
ગોદાવરીબહેન અંબા માતાની પૂજા કરતાં. પુત્ર થશે તો ‘તેનું નામ અંબાલાલ રાખીશ.’ તેવી બાધા લીધી હતી, તેથી જ પુત્રજન્મ પછી દીકરાનું નામ અંબાલાલ રાખ્યું હતું. અંબાજીના દર્શને તેઓ નિયમિત જતાં હતાં. ગોદાવરી એ જમાનામાં અંગ્રેજી સાહિત્ય વાંચતા. તેમના ઓશીકા નીચે શેક્સપિયરનું ‘હેમ્લેટ’ રાખતાં.
કમનસીબ ઘટના એ બની કે સારાભાઈ શેઠનું ૨૮ વર્ષની વયે અવસાન થયું. ગોદાવરીબહેનને એટલો આઘાત લાગ્યો અને છ માસ બાદ તેઓ પણ મૃત્યુ પામ્યાં.
સારાભાઈ શેઠ ગુજરી ગયા તે વખતે અંબાલાલની ઉંમર માત્ર પાંચ વર્ષની હતી. એમના કુટુંબની એ ટ્રેજેડી હતી કે અગાઉ કોઈ ૫૦ વર્ષથી વધુ જીવતું નહીં. અંબાલાલને એક બહેન હતાં ઃ અનસૂયા. અનસૂયાબહેન અંબાલાલથી ચાર વર્ષ મોટા. માતાપિતાવિહોણાં અંબાલાલ હવે અઢળક સંપત્તિના માલિક હતા. તેમના કાકા ચીમનભાઈ નગીનદાસે ભત્રીજીને જીવની જેમ સાચવી મોટાં કર્યા અને મિલકત પણ થાપણની જેમ સાચવી. ચીમનભાઈ નગીનદાસ એટલે આજે આંબાવાડીમાં સી.એન.વિદ્યાવિહાર તરીકે ઓળખાય છે તે સંસ્થા તેમના નામે છે.
બાળક અંબાલાલને પશુ-પક્ષી ને ઝાડ-પાનનો શોખ હતો. પરીક્ષાના ઉદ્દેશથી ઓછું વાંચતા. મેટ્રિક છેક ત્રીજા પ્રયાસે પાસ કરી. મેટ્રિક પછી કૉલેજનું ભણવા ગુજરાત કૉલેજમાં ગયા. રોજ બગીમાં બેસીને ભણવા જતા. એ જમાનામાં એમના પરિવારમાં ઘરની સ્ત્રીઓ ઘોડેસવારી કરતી. સ્ત્રીઓને ઘરમાં અંગ્રેજી શીખવવા પારસી અને યુરોપિયન બાનુઓ આવતી.
રાયપુરની હવેલી એ એમનું પહેલું ઘર. પછી ઘીકાંટા વાડી. ત્યાર પછી ખાનપુરના ચાંદા સૂરજમહેલમાં બધાં રહેવાં ગયાં હતા. પછી મિરજાપુરનો શાંતિસદન આલીશાન બંગલો. છેવટે શાહીબાગનું નિવાસસ્થાન ‘રિટ્રીટ’ બંગલો. ‘રિટ્રીટ’ બંગલામાં વેનિસની બનાવટનાં ભવ્ય ઝુંમરો આજે પણ જોઈ શકાય છે. આઝાદીનાં ૩૦-૪૦ વર્ષ પહેલાં પણ એ પરિવારમાં ટેનિસ રમાતું. ઉનાળામાં આખો પરિવાર આબુ જતો. પરિવારની મહિલાઓ ખાસ્સા જાજરમાન ઠસ્સાથી રહેતી.
અંબાલાલ ૧૮ વર્ષના થયા ત્યારે કાકા ચીમનભાઈ નગીનદાસે કન્યા શોધવા વિચાર કર્યો. અંબાલાલ ગર્ભશ્રાીમંત, કીર્તિમાન, રૂપાળા નવયુવક હતા. દેહ ગોરો હતો. તેઓ હવે અમદાવાદની સુપ્રસિદ્ધ કેલિકો અને જ્યુબિલી મિલના માલિક પણ હતા. ઢગલાબંધ હવેલીઓ, વાડીઓ અને બાગબગીચાના માલિક હતા. ઘરમાં ઘોડાગાડીઓ અને બગીઓ હતી. શાહીબાગમાં હાલના અંડર ગ્રાઉન્ડ પાસે એ વખતે ૨૧ એકર જમીનમાં ‘રિટ્રીટ’ બંગલો બન્યો તે પહેલાંનું મકાન હતું. એ વખતે શાહીબાગમાં ગણ્યાંગાંઠયાં જ ઘર હતાં. થોડે જ દૂર સર ચીનુભાઈ બેરોનેટનો શાંતિકુંજ બંગલો અને બાજુમાં શાહજહાંનો બંગલો (જૂનું રાજભવન) હતાં. અંબાલાલના ૨૧ એકરના કંપાઉન્ડવાળા મકાનમાં વીજળીના દીવા માટે જનરેટર ચાલતું. દિવસે આખો પરિવાર મિરઝાપુર રહે અને રાત્રે બધાં શાહીબાગ રહેવા જતાં. ૧૯૧૮નો એ સમય હતો.
આવા ગર્ભશ્રાીમંત અંબાલાલ માટે કન્યા શોધવાનું કામ ચીમનલાલે મિલના મૅનેજર જમનાદાસને સોંપ્યું. અંબાલાલનો પરિવાર દશાશ્રાીમાળી જૈન હતો. એ વખતે અમદાવાદના શાહપુર વિસ્તારના મૂળ રાજકોટના એડવોકેટ હરિલાલ ગોસલિયા રહેતા હતા. તેમને પાંચ દીકરીઓ, તે પ્રત્યેની એકનું નામ રેવા.
તે બધાં રાજકોટમાં સુખેદુઃખે જીવન વિતાવતાં. સાડલાંની કોર ઉતારે અને દોરા સાચવીને કાઢે. ફરીથી વાપરે. નાનકડી રેવા તેની બા સાથે નદીએ કપડાં ધોવા જાય, સ્કૂલે જાય પણ ઉઘાડા પગે. પરંતુ ઘર સુઘડ અને સાફ રાખે. કરકસરથી ઘર ચલાવે પિતા હરિલાલે અમદાવાદમાં વકીલાત શરૂ કરી. પરંતુ પત્નીનું મૃત્યુ થતાં દસ વર્ષની રેવા પર ઘરની જવાબદારી આવી પડી. બહેનોને નવરાવે, ધોવરાવે, વાળ ઓળી આપે. ગોસલિયા પરિવાર જૈન છતાં રેવા રોજ રામાયણ વાંચે, રેવાનો વર્ણ સહેજ શ્યામ પણ નયન તેમાં કોઈ ખોવાય જેવા તેવાં. વાળ ખૂબ લાંબા.
કોઈકની ભલામણથી મિલ મૅનેજર જમાનદાસ યુવાન અંબાલાલ માટે કન્યા શોધવા હરિલાલને ઘેર આવ્યા. હરિલાલના ઘરની સંસ્કારિતા અને રહેણીકરણી જોઈ તેઓ પ્રભાવિત થયા. ઘરમાં રેવાની બીજી બહેન તારા. હરિલાલે ફોટા પાડયા. ઘરમાં એક જ સાળુ એટલે કે જરી ભરેલી ભારે સાડી. બંને બહેનોએ વારાફરતી સાળુ પહેરી ફોટો પડાવ્યા.
મિલ મેનેજર અંબાલાલને તથા કાકાને ફોટા બતાવ્યા. અંબાલાલની પસંદગી રેવા પર ઊતરી. મુલાકાત ગોઠવાઈ. અંબાલાલ અઢાર વર્ષના અને રેવા ચૌદ વર્ષની. અંબાલાલે પ્રશ્ન પૂછયો ઃ ‘તમારી પોતાની ઇચ્છાથી સંબંધ કરવા ચાહો છો કે કોઈના દબાણથી ?’
રેવાએ મુગ્ધભાવે કહ્યું ઃ ‘મારી ઇચ્છાથી.’
આ વાતને મહિનાઓ વીતી ગયા. કાકા ચીમનલાલનું ૪૫ વર્ષની વયે અવસાન થયું. અંબાલાલે મિલો અને મિલકતનો વહીવટ ઉપાડી લીધો. મિલમાં ઘણી ખટપટો ચાલતી હતી. અંબાલાલે અચાનક વિઝિટો કરી કરતૂતો પકડી પાડયાં. કેલિકો અને જ્યુબિલી મિલ બરાબર ચાલવા લાગી. લગ્નની વાત વિસારે પડી ગઈ હતી. અંબાલાલની ખ્યાતિ હવે વધવા માંડી હતી. તેમની મિલમાં બનતું કાપડ મુંબઈમાં ધનાઢય લોકોમાં પણ વખણાવા માંડયું હતું. છેક કલકત્તા સુધી અંબાલાલની ખ્યાતિ પ્રસરી ગઈ હતી. રેવાએ એક દિવસ કાગળ લખ્યો ઃ ‘તમે શું વિચાર કર્યો ?’
વ્યસ્ત અંબાલાલને અચાનક લગ્નની વાત યાદ આવી ગઈ. તેમણે હા ભણી. અંબાલાલ અને રેવાનાં લગ્ન નક્કી થયાં. સસરા હરિલાલને ત્યાં મુંબઈથી દરજી મોકલ્યા. ભરતવાળાએ નવી ફેશનની સાડીઓ અને બ્લાઉઝ બનાવ્યા. એ લગ્ન લોકોને વર્ષો સુધી યાદ રહે તેવા શાનદાર હતા. જેઓ એ લગ્નમાં હાજર હતાં તેઓ વર્ષો સુધી કહેતાં ઃ ‘અમે અંબાલાલ શેઠનો વરઘોડો જોયો હતો.’
રેવાના પિતા હરિલાલને મૂંઝવણ હતી ઃ ‘આવડા મોટા ઘરમાં દીકરીને વિદાય વખતે શું આપું ?’ કરિયાવરમાં સોનાની મોહનમાળા આપી. પતિએ તો ભારે કિંમતી વસ્ત્રો સીવડાવ્યા હતા. પરંતુ એક ગર્ભશ્રાીમંતના ઘેર આવેલી નવવધૂ પાસે સાદાં કપડાંની એક જોડ પણ નહોતી. પતિના ઘેર આવ્યા પછી રેવા લજ્જા પામી. પ્રથમ દિવસે તેણે નંદણનાં કપડાં પહેર્યાં. તેમ કરવામાં તેણે ક્ષોભ અનુભવ્યો.
રેવાનું નામ બદલવામાં આવ્યું. અંબાલાલે રેવાને ‘સરલાદેવી’ નામ આપ્યું. તદ્દન સાધારણ પરિવારની યુવતીને માત્ર સંસ્કારિતાના બળ પર જ પરણીને ઘરમાં લાવેલા અંબાલાલ શેઠની આ પ્રથમ ક્રાંતિ હતી. ઘર આલીશાન હતું. બાગ-બગીચા અને ઘોડા. નવી ફેશનના કેશ અને વસ્ત્રપરિધાન એ બધું જ હોવા છતાં સરલાદેવીએ સરળ બાળા જ બની રહેવાનું પસંદ કર્યું. આ બધી અબજોની સંપત્તિની હું માલિકણ છું એવા ભાવને બદલે તેને સાચવવા હું રખેવાળ છું- ટ્રસ્ટી છું એવી ઉદાત્ત ભાવના તેમણે સ્વીકારી.
અઢાર વર્ષના અંબાલાલને લોકો ‘શેઠ સાહેબ’ અને પંદર વર્ષના સરલાદેવીને ‘બાઈ સાહેબ’ કહીને બોલાવવા માંડયા. એક તરફ તેમનો ઘરસંસાર શરૂ થયો તો બીજી બાજુ એક નાનકડી વયે અંબાલાલે કેલિકો અને જ્યુબિલી એ બે મિલો. કરમચંદ પ્રેમચંદની શરાફી પેઢી અને ઘણી બધી મિલકતોનો કારોબાર સંભાળી લીધો.
અંબાલાલ હવે પિતાના નામને જ અટકમાં પરિવર્તિત કર્યું. તેઓ અંબાલાલ શેઠને બદલે ‘અંબાલાલ સારાભાઈ’ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા અને ટૂુંક સમયમાં ‘અંબાલાલ સારાભાઈ’ પરિવારની ખ્યાતિ છેક ઇંગ્લેન્ડ સુધી પહોંચી.
Source:- http://sandesh.com/
સાભાર – ડો. કનક રાવળ
હિંદુ અને વેદિક
દર્શન અને શાસ્ત્રોનો
અદભૂત ખજાનો
ગુજરાતીમાં જ નહીં – ૧૮ ભાષાઓમાં!
એમાંથી આ એક જ ..
જય જય જય પ્રિય ભારત જનયિત્રી દિવ્ય ધાત્રિ
જય જય જય શત સહસ્ર નરનારી હૃદય નેત્રિ
જય જય જય સુશ્યામલ સસ્ય ચલચ્ચેલાંચલ
જય વસંત કુસુમ લતા ચલિત લલિત ચૂર્ણકુંતલ
જય મદીય હૃદયાશય લાક્ષારુણ પદ યુગળા! ॥ જય ॥
જય દિશાંત ગત શકુંત દિવ્યગાન પરિતોષણ
જય ગાયક વૈતાળિક ગળ વિશાલ પદ વિહરણ
જય મદીય મધુરગેય ચુંબિત સુંદર ચરણા! ॥ જય॥
એક ગીતના શબ્દો જોઈતા હતા. ગૂગલ મહારાજને એ ગીતના ચાર જ શબ્દ કહ્યા અને એ ગીત મળી ગયું. પણ અહીં વાત એ ગીતની કરવાની નથી. જે સ્થળેથી એ ગીત મળી ગયું – એ સ્થળનો પરિચય આપવો છે.
રાજકોટના શ્રી. વિકાસ કૈલાના સંચાલન અને ત્રણ ખ્યાતનામ સાહિત્યકારોના માર્ગદર્શન હેઠળ ૧૩ તરવરતા તોખાર જેવા યુવાન/ યુવતિઓની ટીમે વિશ્વ ગુર્જરીને એક અદભૂત નજરાણું આપ્યું છે.
એમાં શું શું છે? – એ વર્ણન કરવાની પણ આ જણ પાસે શક્તિ નથી. કારણ કે, એ એક અદભૂત ખજાનો છે. રસ ધરાવનાર વાચકે જાતે જ એની મૂલાકાત લેવી પડે.
એમના જ શબ્દોમાં –
ગુજરાતી ભાષાના વિકાસ માટે અત્યારે ચારે તરફ યથાશક્તિ પ્રયત્નો થઇ રહ્યા છે. આમ તો ભાષા એ વ્યક્તિ અને પ્રજામાં જીવતું જીવનભૂત તત્વ છે. પ્રજાના માનસમાં અને વ્યવહારમાં એ જીવે અને એનું પ્રતિબિંબ જેમ અન્યત્ર એજ રીતે સાહિત્યમાં પડતું હોય છે.
આવું સાહિત્ય માત્ર પુસ્તકોના પાનાંઓ પર રહે તો એની મર્યાદા વધતી જાય. પ્રત્યાયનના સાધનો અને ધોરણો વિકસે એજ રીતે સાહિત્યના પણ પ્રત્યાયન આયામો વધવા જોઈએ. જે માધ્યમ સૌથી વધુ સક્રિય હોય એનો મહત્તમ વિનિયોગ થવો જોઈએ. તો વ્યાપની શક્યતાઓ વધુ છે.
આવું થોડા રાજકોટનાં નવયુવાન સાહિત્યચાહકોને થયું. અને એનું પરિણામ તમારી સામે છે. આ યુવકોની છેલ્લા એકાદ વર્ષની મહેનતનું આ પરિણામ છે. હેતુ માત્ર સાહિત્યનો અને એ દ્વારા ભાષાનું વ્યાપક વિસ્તરણ થાય એજ.
અહીં મધ્યકાળથી માંડીને સાંપ્રત ગુજરાતી સાહિત્યની કૃતિઓ યથાતથ સ્વરૂપે આપની સામે છે. એ તમારા આનંદનું અને ભાષા પ્રત્યે પ્રેમનું કારણ બને એજ ઉપલબ્ધિ. આવા અનેક પ્રયોગો થશે તો સાહિત્ય તો બહુજન સુધી પહોંચશે જ પણ સાથે ભાષા પણ નવતર અને નવા આયામ રચશે એવી અમને તો શ્રદ્ધા છે. આપ એને બેવડાવો એવી અભ્યર્થના.
આભાર
એક રબારીએ દેશની અનોખી રીતે સેવા કરી.
રબારી રણછોડભાઈ એકલો પાકિસ્તાની હજારો સૈનિકોને ભારે પડ્યો.
રણછોડભાઈ રબારી [ 1901 – 2013] જે રણછોડ પગી તરીકે ઓળખાય છે.
રણછોડભાઈ રબારી પાકિસ્તાનના થરપારકર જીલ્લાના પેથાપુર ગઢડો ગામમાં જન્મ થયો હતો અને ત્યાં જ મોટા થયા.
ભાગલા બાદ પાકિસ્તાની સૈનિકોના ત્રાસથી પાકિસ્તાનમાં આવેલા પેથાપુર ગથડો ગામમાં જમીન અને પશુ હતાં તે છોડીને રણછોડભાઇ રબારી બનાસકાંઠાના વાવના રાધાનેસડા ગામમાં શરણાર્થી તરીકે આવ્યા.
બાદમાં મોસાળના લિંબાળા ગામમાં સ્થાયી થયા હતા.
બનાસકાંઠા જીલ્લાની સુઈગામ તાલુકા મથક છે. સુઇગામ કચ્છના રણથી 10 કી.મી. દૂર નાની ટેકરી પર વસેલું છે. આ ગામ રણથી પેલે પાર આવેલા થરપારકર જવા માટેનું શરૂઆતનું ગામ છે.
ગામથી ૩૫થી ૪૦ કિ.મી. પર ભારતની સીમા પુરી થાય છે. એ જગ્યાએ સીમા સુરક્ષા દળની ચોકી આવેલ છે.
સુઈગામ પોલીસ મથક બનાસકાંઠા જિલ્લાનું સહુથી સંવેદનશીલ પોલીસ મથક મનાય છે. સુઈગામ પોલીસ હદનો વિસ્તાર છેક ઝીરો લાઈન સુધી છે. એટલે પગીને ફૂટ પેટ્રોલિંગ દ્વારા અનેક કિલોમીટર સુધીની ગસ્ત લગાવવી પડે છે.
પાકિસ્તાનથી સીમાનું ઉલંઘન કરીને આવતા પગપાળા ઘુસણખોરી, ચોર લુંટારાઓનો ત્રાસ ભોગવતું સુઈગામનો વિસ્તાર હતો.
રણછોડભાઈ રબારીપાકિસ્તાન સીમાની અંદરનો ખબરી, પગલાંઓને પારખવાના નિષ્ણાત તરીકે પંકાયેલ હતો.
બનાસકાંઠા પોલીસે રણછોડભાઈ રબારીને સૂઇગામ પોલીસના પગી તરીકે નિમણૂક કરી હતી.
વાસ્કો ડી ગામાને અંતરીયાળ દરિયામાં રાહ દેખાડનાર કચ્છ માંડવીનો પછી ખંભાતનો કાનો માલમ અધવચ્ચે દરિયામાં મળી ગયો હતો, તેવી જ રીતે સુઈ પોલીસ સ્ટેશનને ખબરી, પગેરાં પારખું, રણનો ભોમીયો, પગલે પગલે ચોર ઘુંસણખોરો સુધી પહોંચાડનાર અને સરહદ ઉપર અને સરહદ પાર પાકિસ્તાનીઓની હીલચાલનો ખબરી આપનારો જાંબાજ રબારી મળી ગયો.
હવે રણછોડભાઈ રબારીની સેવા ચાલુ થાય છે.
[૧] જેમણે ભારત પાકિસ્તાનના યુદ્ધોમાં ભારતીય ભૂમી સેનાને યુધ્ધોમાં ભોમિયા તરીકે મદદ કરી.
[૨] ભારત-પાકિસ્તાનના ૧૯૬૫ના યુદ્ધ પહેલા પાકિસ્તાની લશ્કરે કચ્છ વિસ્તારના ઘણાં ગામોનો કબજો કરી લીધા હતા.
[૩] રણછોડભાઈએ આ વિસ્તારોની મુલાકાત લઇને ગ્રામ્યજનો અને પોતાના સંબંધીઓ પાસેથી મહત્વની જાણકારી મેળવીને ભારતીય સૈન્યને અદભૂત જાણકારી આપી.
[૪] રણછોડભાઈ પગીએ પગના પગલાં, પગલાંની એડીના નિશાનોથી ગુનેગારોની હરકત તેમની વર્તણૂક અને તે કેવા પ્રકારની વ્યક્તિ છે તેની કોઠાસુજથી ઓળખ કરી લેતા.
[૫] 1965ના યુધ્ધ વખતે રણછોડભાઈ પગી ભારતીય સેનાની મદદે આવ્યા.
[૬] ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે ઈ.વ. ૧૯૬પમાં યુદ્ધ થયું ત્યારે કચ્છ સરહદનું વીઘાકોટ થાણું પાકિસ્તાને કબજે કરી લીધુ હતુ.
[૭] ત્યારે ભારતીય સૈન્યના ઘણા જવાનો શહીદ થઇ ચુક્યા હતા.
[૮] જેથી ભારતીય સૈન્યની બીજી ટુકડીને માત્ર ત્રણ દિવસમાં રણમાર્ગે નજીકના જ છારકોટ પહોંચવુ હતુ.
[૯] ત્યારે રણમાર્ગના ભોમિયા રણછોડ પગી ભારતીય સેનાની મદદે આવ્યા હતા અને સેનાના કાફલાને સમયસર છારકોટ પહોંચાડ્યો હતો. છારકોટ પહોંચતા જ ભારતીય સૈન્યએ પાકિસ્તાન ઉપર હુમલો કરી દીધો.
[૧૦] રણના માર્ગોથી પરિચિત રણછોડભાઈ રબારીએ યુદ્ધ સમયે વિઘાકોટમાં છૂપાયેલા પાકિસ્તાનના ૧૨૦૦ સૈનિકોની જાણકારી ભારતના સેનાને પહોંચાડી હતી.
[૧૧] જેથી સૈન્યએ કાર્યવાહી કરીને 1200 પાકિસ્તાની સૈનીકોને મારી વિજય પ્રાપ્ત કર્યો હતો.
[૧૨] તેમણે સેનાને કરેલી આ મદદે એક સાચા દેશભકત તરીકેની છાપ ઉપસી આવી હતી.
[૧૩] ફરી પાછું 1971ના યુધ્ધમાં રણછોડભાઈ પગીએ તો કમાલ કરી દીધી.
[૧૪] ૧૯૭૧ના યુદ્ધમાં રણછોડભાઈ ‘પગી’ એ બોરિયાબેટથી ઊંટ ઉપર પાકિસ્તાનમાં જઇ ત્યાં આવેલા ધોરા વિસ્તારમાં છૂપાયેલા પાકિસ્તાનના સૈન્યની માહિતી ભારતીય સૈન્યને પહોંચાડી હતી.
[૧૫] જેથી ભારતીય સૈનિકોએ ધોરા ઉપર કૂચ કરી આક્રમણ કરી દીધુ.
[૧૬] આ સમયે કરાયેલા હુમલામાં બોમ્બમારો ચાલુ હતો, ત્યારે ભારતીય સૈન્ય પાસે દારૂગોળો ખૂટી ગયો હતો.
[૧૭] જેથી ભારતીય સૈન્યની પ૦ કિ.મી. દુરની બીજી છાવણીમાંથી રણછોડ પગીએ ઊંટ ઉપર દારૂગોળાનો જથ્થો લાવીને સૈન્યને પહોંચાડ્યો હતો.
[૧૮] રણછોડભાઈએ સમયસર દારુગોળો પહોંચાડતાં ભારતીય હવાઇદળના ફાઇટર વિમાનોએ ધોરા અને ભાલવાના થાણા કબજે કરી લીધા હતા.
[૧૯] જો કે, રણછોડભાઈ રબારી સમયસર ઊંટ ઉપર દારૂગોળો પહોંચાડવા જતાં પોતે ઘવાયા હતા.
[૨૦] રણછોડભાઈ રબારીના પ્રયત્નોથી ઈ.વ. ૧૯૬૫ અને ૧૯૭૧માં થયેલા યુદ્ધ વખતે આપણા ૧૦ હજાર થી વધારે જવાનોની બટાલિયનને બચાવી લેવાયા હતા.
[૨૧] રણછોડભાઈ રબારી ઉપરાંત બીજા ધનજીભાઈ રબારી પગી તરીકે હતા તેમણે પણ દેશભક્તિ અને પગી તરીકેની કામગીરી તથા સૈન્યને મદદ કરવામાં મોટું નામ છે. પગેરાં શોધવામાં અને લશ્કરને મદદ કરવામાં ધનજીભાઈ રબારીએ અનેક જગ્યાએ રણછોડભાઈની સાથે હતા.
રણછોડભાઈ રબારીની ઓળખ :
[૧] આખું નામ રણછોડભાઈ સવાભાઈ રબારી.
[૨] સૌથી પહેલાં સુઈ ગામની પોલીસ ચોકીમાં પગી તરીકે નીમણુંક પામ્યા.
[૩] ત્યાર બાદ તેમના પુત્ર માનજીભાઈ રબારી સુઈગામ પોલીસમાં પોલીસ પગી તરીકે સેવા આપી ચુક્યા છે.
[૪] અત્યારે સુઈગામ પોલીસ મથકમાં પોલીસ પગી તરીકે રણછોડભાઈ પગીના પૌત્ર એવા મહેશ પગી સેવા આપી રહ્યા છે.
[5] રણછોડભાઈ રબારીએ આપણા લશ્કરના જનરલ માણેકશા માનીતા અને તે રણછોડભાઈ ને લશ્કરનો હીરો કહેતા.
[6] જનરલ માણેકશાનો સિવિલિયનો સાથે પ્રસ્નલ સબંધ વ્યવહારો ઓછા હતા પણ તેણે ઢાકામાં પોતાની સાથે ડીનર માટે રણછોડભાઈ રબારીને આમંત્રિત કર્યા હતા.
[7] રણછોડભાઈ રબારી ઢાકામાં જનરલ માણેકશા સાથે ડીનર લેવા ગયા ત્યારે તે પોતાની સાથે ઘરનો રોટલો લેતા ગયા હતા. તે રોટલો ઢાકામાં જનરલ માણેકશા અને પોતે સાથે જમ્યા હતા.
[9] તેમને પોલીસ અને સીમા સુરક્ષા દળ બંને દ્વારા ઘણી વખત સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા.
[10] ભારતની(બીએસએફ) તેમના નામ પરથી એક ચોકીનું નામ રણછોડભાઈ રબારી પગી ચોકી રાખ્યું છે.
[11] હંમેશાં ખુમારીભર્યું જીવન જીવવા માટે જાણીતા રબારી રણછોડભાઈ પગીને કેટલાય સંન્માન અને તેની પાસે બે-ત્રણ મેડલ છે.
[12] કાચી માટીના ખોરડા-મકાનમાં રહેતા હતા તે સિવાય તેમની પાસે કશું જ ન હતુ.
[13] રણછોડભાઈ રબારીએ ઈ.વ. 2009માં સેવા નિવૃત્તિ લીધી.
[14] રણછોડ પગીનું ૧૮ જાન્યુઆરી ૨૦૧3માં 112 વર્ષની ઉમરે અવસાન પામ્યા.
[૧5] રણછોડભાઈ રબારીની અંતિમ ઈચ્છા હતી કે તેમની અંતિમક્રિયા વખતે તેમના સબમાં માથા ઉપર પોતાની પાઘડી રહે, તેમની આ અંતિમ ઈચ્છા પુર્ણ કરવામાં આવી હતી.
[૧6] તેમની બીજી ઈચ્છા હતી કે તેમનો અંતિમસંસ્કાર પોતાના ખેતરમાં કરવામાં આવે. અંતિમસંસ્કાર તેમની ઈચ્છા મુજબ કરવામાં આવેલ હતો.
તેમની પાસેથી વિગત લઈને લખાયેલ જીવન ચરિત્ર – રઘુ શીવાભાઈ રબારી
સંદર્ભ
જામનગર જિલ્લાના ડાંગરવાડા નામના નાનકડા ગામમાં ખેતીકામ કરીને પરિવારનું ગુજરાન ચલાવતા મોહનભાઇ અને રૂડીબેન કાકડીયાનો દીકરો ધીરજ બાળપણથી જ ભણવામાં બહુ હોશિયાર. ધો.7 સુધીનો અભ્યાસ ગામની જ સરકારી શાળામાં પૂરો કર્યો. હંમેશા પહેલો નંબર જાળવી રાખ્યો.
મોહનબાપા પોતે ભણેલા નહીં પણ દીકરાને ભણાવી ગણાવીને આગળ વધારવાની એમની અનેરી ઈચ્છા હતી. આગળના અભ્યાસ માટે ધીરજને રાજકોટના શ્રી સ્વામિનારાયણ ગુરુકુળમાં બેસાડ્યો. સખત પરિશ્રમના પ્રતાપે ગામડાની શાળામાં ભણેલો સામાન્ય પરિવારનો આ છોકરો 1984માં ધો.10ની બોર્ડની પરીક્ષામાં શહેરના છોકરાઓને પણ પાછળ રાખીને સમગ્ર રાજકોટ જિલ્લામાં પ્રથમ અને સમગ્ર ગુજરાત રાજ્યમાં આઠમા ક્રમે આવ્યો.
11-12 સાયન્સનો અભ્યાસ કરવા એ અમદાવાદ ગયો. 16 વર્ષની ઉંમરે ધીરજ કાકડિયાએ પહેલી વખત અમદાવાદ જોયું. અમદાવાદના આધુનિક છોકરાઓ સામે ગામડીયા ધીરુએ એવું કાંઠું કાઢ્યું કે ધો.12ની બોર્ડની પરીક્ષામાં પણ એ સમગ્ર અમદાવાદ જિલ્લામાં પ્રથમ અને સમગ્ર ગુજરાત રાજ્યમાં ત્રીજા ક્રમે આવ્યો.
બોર્ડ રેન્કર તરીકે રાજ્યની શ્રેષ્ઠ મેડિકલ કોલેજમાં એડમિશન મળતું હોવા છતાં ધીરજ કાકડીયાએ એન્જીનીયરીંગ પસંદ કર્યું અને ડિસ્ટિંગશન સાથે એલ.ડી.એન્જીનીયરીંગ કોલેજમાંથી ઇલેક્ટ્રોનિકસ અને કોમ્યુનિકેશન બ્રાન્ચમાં સ્નાતક કર્યું. કોલેજના આ અભ્યાસ દરમિયાન આ છોકરાએ યુપીએસસીની પરીક્ષા પાસ કરી ભારત સરકારના ઉચ્ચ અધિકારી બનવાનું સપનું જોયું અને કોલેજ પૂરી થતાં સપનું સાકાર કરવા માટે સખત મહેનત કરી પરીક્ષાની તૈયારી કરી.
1992માં જ્યારે યુપીએસસી વિશે શહેરના છોકરાઓને પણ પૂરતી જાણકારી નહોતી ત્યારે ગામડાના ખેડૂત પરિવારના આ છોકરાએ ભારત દેશની સૌથી અઘરી ગણાતી પરીક્ષા પાસ કરી લીધી અને દૂરદર્શન કેન્દ્ર દિલ્હી ખાતે આસિસ્ટન્ટ ડાયરેક્ટર તરીકે નિમણૂક મેળવી. કોઈ કલ્પના પણ ન કરી શકે કે ગુજરાતના એક અંતરિયાળ ગામમાં જ્યાં માંડ એકાદ ઘરે ટેલિવિઝનની સુવિધા હોય એવા ગામનો છોકરો દૂરદર્શન કેન્દ્રનો આસિસ્ટન્ટ ડાયરેક્ટર પણ બની જાય !
2001ના ભૂકંપ વખતે અને 2002ના કોમી રમખાણો વખતે ધીરજ કાકડીયાએ દૂરદર્શનના માધ્યમથી એવું અદભૂત કામ કર્યું કે ભારત સરકારે તેની નોંધ લેવી પડી અને મુંબઇ ખાતે રાષ્ટ્રિય એવોર્ડથી એનું સન્માન થયું. ડાંગરવાડાના આ દીકરાએ એવો તો ડંકો વગાડ્યો કે ભારતના વડાપ્રધાનશ્રી અને રાષ્ટ્રપતિશ્રીએ પણ એની નોંધ લીધી અને એમના વિદેશપ્રવાસને કવરેજ કરવા માટે ડો. ધીરજ કાકડીયાને એમની ટીમમાં સામેલ કર્યા.
16 વર્ષની ઉંમરે પહેલીવાર અમદાવાદ જોનારો ધીરુ 2002માં વડાપ્રધાન શ્રી અટલ બિહારી વાજપેયી સાથે કઝાકિસ્તાન, 2007માં વડાપ્રધાનશ્રી ડો.મનમોહનસિંઘ સાથે કોલંબો, 2007માં રાષ્ટ્રપતિ શ્રી પ્રતિભાદેવી પાટીલ સાથે ઇન્ડોનેશિયા અને 2014માં વડાપ્રધાનશ્રી નરેન્દ્રભાઈ મોદી સાથે અમેરિકાની યાત્રામાં વિદેશ સરકારની મહેમાનગતિ માણી આવ્યા.
ડો. ધીરજ કાકડીયા અત્યારે ભારત સરકારના માહિતી અને પ્રસારણ ખાતાના એડિશનલ ડાયરેક્ટર જનરલ પદે ગુજરાતના હેડ તરીકે એમની સેવાઓ આપે છે. સૌથી મહત્વની વાત એ છે કે આટલું મોટું પદ અને સન્માન પ્રાપ્ત કર્યા પછી પણ પોતાના ગ્રામીણ વિસ્તારના સગા-સંબંધીઓ અને મિત્રો માટે ધીરુ બનીને જ જીવે છે!!
સાધનો અને સુવિધાઓના અભાવ વચ્ચે ઉછરી રહેલા તમામ યુવાનો માટે ડો.ધીરજ કાકડીયા દીવાદાંડી સમાન છે. તમારી જાત પર વિશ્વાસ રાખજો. જો તમારે આગળ વધવું જ હોય તો દુનિયાની કોઈ તાકાત તમને રોકી નહીં શકે.
શૈલેષ સગપરિયા
જન્મ
૨૧, મે ૧૯૪૦ – અમદાવાદ
કુટુમ્બ
માતા – પદ્માબેન, પિતા– ગીરધરલાલ
પત્ની – લીલા, પુત્ર – પ્રણવ, પુત્રી ખંજના
શિક્ષણ
એમ.કોમ. સીડનહામ કોલેજ, મુંબઈ.
વ્યવસાય
એકાઉન્ટસ એક્ઝિકયુટિવ
તેમના વિશે વિશેષ
વાર્તાઓ, કવિતા, લેખો ‘કુમાર’, ‘અભિયાન’, ‘નવનીત-સમર્પણ’, ‘અહા!જિંદગી’, ‘આનંદ ઉપવન’, ‘મમતા’ ‘મારી સહેલી’ જેવા સામયિકોમાં, તેમ જ ‘જન્મભૂમિ’, ‘મુંબઈ સમાચાર’ જેવા અખબારોમાં પણ પ્રકાશિત થયા છે.
તે ઉપરાંત જુદા જુદા બ્લોગ્ઝ પર લેખો, કવિતાઓ અને વાર્તાઓ ઉપરાંત કોયડા, કહેવતકથા વગેરે પણ મુકાયા છે.
એક વાર્તા ‘અતિથિ દેવો ભવ’નું નાટ્યરૂપાંતર કર્યું હતું.
એક સંસ્થા માટે બાળનાટક ‘દિવાળી વેકેશન’ પણ લખ્યું હતું જે તે સંસ્થાના બાળકોએ ભજવ્યું હતું.
વિવિધ પ્રકારની શબ્દ રમતો બનાવવામાં તેમને રસ છે અને ઘણા સામાયિકો અને મિત્રો માટે બનાવી છે .
એક નમૂનો
રચનાઓ
વાર્તાસંગ્રહ – ઓળખાણ , સ્નેહ સંબંધ, શતરંજનું પ્યાદું અને અન્ય રચનાઓ’
નવલકથા – વિપુલ ઝરણું
સન્માન
૨૦૧૯ – વાર્તાસંગ્રહ- સ્નેહ સંબંધ’ ને મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી તરફથી રામનારાયણ પાઠક (લઘુકથા)નો પ્રથમ પુરસ્કાર
નવલકથા વિપુલ ઝરણુંને બૃહદ મુંબઈ ગુજરાતી સમાજ તરફથી નવલકથા સ્પર્ધામાં ત્રીજુ ઇનામ.
સાભાર – લતા હિરાણી
લેખક – કુમારપાળ દેસાઈ
લેખકનો સંબંધ પોતાની ધરતી સાથે છે. પોતાના લોકો સાથે અને પોતાની ભાષા સાથે. એ જ તમને પોતીકાપણાનો અહેસાસ આપશે.– રવીન્દ્રનાથ ટાગોર
અભિનેતા બલરાજ સહાનીએ પોતાની આત્મકથામાં આ ઘટનાનું હૃદયસ્પર્શી રીતે બયાન કર્યું છે.
1937માં ચોવીસ વર્ષના યુવાન બલરાજ સહાનીએ શાંતિનિકેતનમાં હિંદી સાહિત્યના અધ્યાપક તરીકે કામગીરી શરૂ કરી. બલરાજ સહાનીએ અંગ્રેજી ભાષામાં સાહિત્યસર્જન કરવાની શરૂઆત કરી હતી. કવિવર ટાગોરના સંપર્કમાં આવ્યા અને એમણે કવિવરના વિચારો જાણ્યા.
કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોર માનતા હતા કે અંગ્રેજી સાથે આપણો પહેલો પરિચય કરાવનારને નથી આવડતું સારું બંગાળી કે નથી આવડતું સારું અંગ્રેજી. એ લોકોને માત્ર એક જ લાભ મળે છે કે બાળકોને શીખવવા કરતાં તેઓ ભુલાવવાનું કામ કરી શકે છે અને તેમાં તેઓ પૂર્ણ સફળતા મેળવે છે. બાળકને સમજાય તે પહેલાં એને ગોખવાનું શરૂ કરવું પડે છે અને એને કારણે ચાવ્યા વિના ગળી જવા જેવું પરિણામ આવે છે.
આથી જ બંગાળી માતૃભાષા માટેની એ સમયની સ્થિતિનું વર્ણન કરતા કવિવરે લખ્યું છે કે, ‘પાની મેં મીન પિયાસી, સુનત સુનત લાગે હાસી.’ એટલે કે આપણી પાસે પાણી પણ છે અને તરસ પણ છે એ જોઈને દુનિયાના લોકો હસે છે અને આપણી આંખમાં આંસુ આવે છે. માત્ર આપણે એ પાણી પી શકતા નથી.
ગુરુદેવની માતૃભાષા માટેની આવી ઉચ્ચ ભાવના અને બલરાજ સહાનીની માતૃભાષા માટેની સદંતર ઉપેક્ષા. પહેલાં નાટક અને પછી ફિલ્મના સંવેદનશીલ અભિનેતા એવા શાંતિનિકેતનના ચોવીસ વર્ષના યુવાન અધ્યાપક બલરાજ સહાની ગુરુદેવને મળવા માટે જાય છે ત્યારે છોંતેર વર્ષની વયે પણ કવિવર ટાગોર શાંતિનિકેતનમાં ચાલતી પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિય ભાગ લેતા હતા. એ સમયે કવિવર ટાગોર બલરાજ સહાનીને પૂછતા કે, ‘બંગાળી ભાષા શીખી રહ્યા છો ને?’ અને બલરાજ સહાની બંગાળી શીખતા હતા, પણ સાચા દિલથી નહીં. કવિવરનો આવો પ્રશ્ન સાંભળીને યુવાન સહાનીના મનમાં સવાલ જાગતો કે કવિવર કેવા પ્રાંતિયતાના શિકાર છે! વળી બીજી બાજુ તેઓ ‘વિશ્વભારતી’ના આદર્શોની વાત કરે છે. તેઓ શાંતિનિકેતનને ભારતીય સંસ્કૃતિ જ નહીં, પણ વિશ્વસંસ્કૃતિનું કેન્દ્ર બનાવવા ચાહે છે, પણ મારા પર તો એ પોતાના પ્રાંતની ભાષા થોપી દેવા માગે છે. આ તે કેવો ઢોંગ?
એક દિવસ શાંતિનિકેતનના વાર્ષિક હિંદી સંમેલનમાં કવિવરને નિમંત્રણ આપવા માટે બલરાજ સહાની ગયા, ત્યારે કવિવરે કહ્યું, ‘તમે તો અહીં માત્ર થોડા મહિના જ રહેવાના હતા અને અત્યારે એક વર્ષથી વધુ સમય થઇ ગયો છે. હવે શા માટે જતા નથી ? કવિવરનો આવો પ્રશ્ન બલરાજ સહાનીના હૃદયને આઘાત કરી ગયો. શાંતિનિકેતનમાં અધ્યાપક તરીકે એમનું કામ સંતોષપ્રદ હતું અને એમના સાથીઓ પણ એમના અધ્યાપનથી પ્રસન્ન હતા. વળી વિદ્યાર્થીઓ પણ એમને ચાહતા હતા. આવું હોવા છતાં શા માટે ગુરુદેવ, અહીંથી જવાનું કહે છે ?
બલરાજ સહાનીએ કહ્યું, ‘હું અહીં ખુશ છું. હું અહીંથી બીજે ક્યાંય જવા ચાહતો નથી.’ ‘પરંતુ આ એવી જગા નથી કે જ્યાં તમે હંમેશને માટે રહી શકો. હવે તમને ખબર પડી હશે કે અમે અહીં શું કરવા માગીએ છીએ. હવે તો તમારે તમારા પ્રાંતમાં જઇને આ સંદર્ભે સર્જનાત્મક કામ કરવું જોઇએ.
‘હું અહીં ઘણો જ સર્જનશીલ છું. એમાં મારે કોઇ બદલાવ લાવવો નથી. હું ખુશ છું અને મારા પત્ની પણ અહીંથી ખુશ છે.’ ગુરુદેવે પૂછ્યું, ‘અધ્યાપન કાર્ય સિવાય બીજુ શું કામ કરો છો ?’
બલરાજ સહાનીએ કહ્યું, ‘હું હિંદીમાં વાર્તાઓ લખું છું અને તે હિંદી સાહિત્યનાં અગ્રણી સામયિકોમાં પ્રકાશિત પણ થાય છે. અહીં રહીને મેં ઘણું લખ્યું છે અને મને સારી એવી પ્રતિષ્ઠા પણ મળી છે.’
ગુરુદેવે વળતો સવાલ પૂછ્યો, ‘પરંતુ તમારી ભાષા હિંદી નથી ને? તમે તો પંજાબી છો. તો પછી પંજાબીમાં કેમ લખતા નથી?’ ગુરુદેવનાં આ શબ્દો સાંભળતાં જ બલરાજ સહાનીને લાગ્યું કે ગુરુદેવ અત્યંત સંકુચિત વિચારો ધરાવતા પ્રાંતિયતાવાદી છે. એ સમયે બલરાજ સહાનીને એની જાણકારી નહોતી કે કલાકાર ત્યારે જ આંતરરાષ્ટ્રીય બની શકે છે, જ્યારે પહેલાં એ સાચા અર્થમાં રાષ્ટ્રીય બને.
બલરાજ સહાનીએ પોતાનું મંતવ્ય સમજાવતાં કહ્યું, ‘પણ હિંદી તો રાષ્ટ્રભાષા છે, સમગ્ર દેશની ભાષા છે. હું કોઈ પ્રાંતીયભાષામાં શા માટે લખું, જ્યારે હું સમગ્ર દેશને માટે લખી શકું છું.’
વયોવૃદ્ધ કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે કહ્યું, ‘હું બંગાળીમાં લખું છું, જે પ્રાંતીય ભાષા છે, પરંતુ આખું હિંદુસ્તાન નહીં, આખી દુનિયા એ વાંચે છે.’
બલરાજ સહાનીએ નમ્રતાથી કહ્યું, ‘હું કંઈ આપના જેવો મહાન લેખક નથી. હું તો એક મામૂલી લેખક છું.’
‘જુઓ, આમાં કોઈ મામૂલી કે મોટા લેખકનો સવાલ જ નથી. લેખકનો સંબંધ પોતાની ધરતી સાથે છે. પોતાના લોકો સાથે અને પોતાની ભાષા સાથે. એ જ તમને પોતીકાપણાનો અહેસાસ આપશે.’
બલરાજ સહાનીએ બચાવમાં કહ્યું, ‘કદાચ આપને મારા પ્રાંતની પરિસ્થિતિની સાચી જાણકારી નહીં હોય. પંજાબમાં અમે કાં તો હિંદીભાષામાં લખીએ છીએ અથવા તો ઉર્દૂમાં. પંજાબીમાં તો કોઈ લખતું નથી. પંજાબી અત્યંત પછાત ભાષા છે અને સાચું પૂછો તો એને ભાષા જ ન કહી શકાય. એ તો હિંદીની એક ઉપ-ભાષા માત્ર છે.’
કવિવરનો ધીરગંભીર અવાજ રણકી ઊઠયો, ‘તમારી વાત સાથે હું સહેજે સહમત નથી. પંજાબી સાહિત્ય બંગાળી સાહિત્ય જેટલું જ પ્રાચીન છે. શું તમે એ ભાષાને પછાત કહી શકો, જેમાં ગુરુ નાનક જેવાં કવિઓએ લખ્યું હોય?’ અને પછી ગુરુદેવે બલરાજ સહાનીને ગુરુ નાનકની કેટલીક પંક્તિઓ સંભળાવી, જેનાથી ખુદ બલરાજ સહાની એ સમયે અજાણ હતા.
એ પંક્તિઓ બોલ્યા પછી ગુરુદેવે કહ્યું, ‘મારે તમને એ કહેવું જોઈએ કે હું ગુરુ નાનકની મહાન કવિતાના કેટલાંક અંશોનો બંગાળીમાં અનુવાદ કરવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું, પરંતુ મને લાગે છે કે હું એને પૂરો ન્યાય નહીં આપી શકું. આ તો શીખોની ધાર્મિક વાણી છે.’
ચોવીસ વર્ષના યુવાન બલરાજ સહાનીએ પોતાની વાતનો બચાવ કરતાં કહ્યું, ‘ગુરુદેવ, હું એવા સાહિત્યની વાત કરું છું જે ધાર્મિક અને સાંપ્રદાયિક બાબતોથી પર હોય. પંજાબમાં એવું કોઈ સાહિત્ય નથી, આથી જ આધુનિક પંજાબી ઘણી પછાત ભાષા રહી ગઈ છે.’
કવિવર બોલ્યા, ‘અરે! આવી વાતો તો આજથી એકસો વર્ષ પહેલાં અંગ્રેજી ભણેલા-ગણેલા બંગાળી બુદ્ધિવાદીઓ બંગાળી ભાષાને વિશે કરતા હતા. પોતાની ભાષાને સમૃદ્ધ બનાવવી એ સહેજે કઠિન કાર્ય નથી. બંકિમ બાબુએ (બંકિમચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાય) બંગાળી ભાષાને વીસ હજાર નવા શબ્દો આપ્યા. ખુદ મેં પણ એંસી હજાર નવા શબ્દો આપ્યા છે. મેં બંગાળી ભાષાને બનાવી છે.’ આટલું બોલ્યા પછી ગુરુદેવે સ્વાભિમાનપૂર્વક કહ્યું, ‘આજે આ ભાષા પોતાની અભિવ્યક્તિની બાબતમાં વિશ્વની કોઈપણ ભાષાથી પાછળ નથી.’
બલરાજ સહાનીએ આનો કશો ઉત્તર આપ્યો નહીં. એનું કારણ એ હતું કે પંજાબના મોટાભાગના લેખકો હિંદુ અને ઉર્દૂમાં લખતા હતા. પંજાબીમાં માત્ર ગુરુમુખી હતી. એ એક એવી લિપિ હતી કે જેનો પ્રયોગ માત્ર શીખો જ કરતા હતા, કારણ કે એ એમની ધાર્મિક ભાષા હતી.
બલરાજ સહાની ખુદ ગુરુમુખી ભાષાને વાંચી-લખી શકતા નહોતા અને બીજી બાજુ હિંદુસ્તાન આઝાદીને માટે ઝઝૂમતો દેશ હોવાથી એને એક રાષ્ટ્રભાષાની જરૂર છે, તેમ માનતા હતા. વળી કોંગ્રેસ રાષ્ટ્રભાષાના વિકાસને પ્રોત્સાહન આપતી હતી, પણ બલરાજ સહાનીએ વિચાર્યું કે ગુરુદેવ સાથે આ વિષય પર ચર્ચા કરવી યોગ્ય નથી. આથી એમણે મૂળ વાત પર આવતા ગુરુદેવને કહ્યું કે, ”હું આપને વાર્ષિક હિંદી સંમેલનમાં નિમંત્રિત કરવા માટે આવ્યું છું. આપ એનો સ્વીકાર કરો.”
ગુરુદેવે નિમંત્રણનો સ્વીકાર કર્યો અને બલરાજ સહાનીએ વિદાય લીધી. પણ હજી એ દરવાજા સુધી પહોંચ્યા નહોતા કે ગુરુદેવે એમને પાછા બોલાવ્યા અને એમણે જે શબ્દો કહ્યા તે કેટલાંય વર્ષો સુધી બલરાજ સહાનીના ચિત્તમાં ઘુમરાતા રહ્યા અને સમય જતાં ખુદ બલરાજ સહાનીએ અહેસાસ કર્યો કે એ શબ્દોમાં કેટલી બધી સચ્ચાઈ હતી.
ગુરુદેવે કહ્યું, ‘એક વેશ્યા સંસારની સઘળી દોલત પામીને પણ ઇજ્જતદાર બની શકતી નથી. તમે પારકી ભાષામાં ભલે આખી જિંદગી લખતા રહો, પરંતુ ન તો તમારા પોતાના લોકો તમને પોતાના સમજશે અને તમે જેમની ભાષામાં લખતા હશો, તેઓ પણ તમને પોતાના નહીં માને. બીજાના બનતાં પહેલાં તમારે તમારા પોતાના લોકોના બનવું જોઈએ.’
કવિવરની વાતચીત કરવાનો અનોખો તરીકો હતો. એ ક્યારેય અકળાતા કે ગુસ્સે થતાં નહીં, પરંતુ એની સાથોસાથ સાચી વાત કહેતાં સહેજે પાછી પાની કરતા નહીં, કારણ કે તેઓ જાણતા હતા કે એક દિવસ સચ્ચાઈ એના મૂળિયાં દ્રઢ કરીને જરૂર ફૂલે-ફાલશે.
બલરાજ સહાનીએ અનુભવ્યું કે કોઈ લાંબુ ભાષણ આવ્યા વિના કે સહેજે આક્રોશ દાખવ્યા વિના એમણે જે બીજ એમના હૃદયમાં રોપ્યું હતું તે આપોઆપ અંકુરિત થવા લાગ્યું અને ધીરે ધીરે તેઓ ગુરુદેવે બતાવેલા માર્ગ પર ચાલવા લાગ્યા. અંગ્રેજીમાં સર્જનકાર્ય કરતા બલરાજ સહાની સમય જતાં પંજાબી સાહિત્યના એક અગ્રણી સર્જક બન્યા. એમની કૃતિ માટે સેવિયેટ લેન્ડ એવોર્ડ પ્રાપ્ત કર્યો. પંજાબી ભાષાના સામયિકોમાં એમની કવિતાઓ અને ટૂંકી વાર્તાઓ પ્રગટ થતી રહી. એમણે આત્મકથા લખી. ૧૯૭૩માં મુંબઈમાં પંજાબી કલાકેન્દ્રની સ્થાપના કરી, જે આજે પણ પ્રતિવર્ષ બલરાજ સહાની એવોર્ડ આપે છે.
આમ અંગ્રેજી ભાષામાં અનુસ્નાતક થનારા અને સર્જનકાર્ય કરનારા તથા હિંદી સાહિત્યમાં કલમ ચલાવનાર સંવેદનશીલ અભિનેતા બલરાજ સહાની ગુરુદેવના એ પ્રસંગને કારણે માતૃભાષા પંજાબીમાં લખનારા અગ્રણી સર્જક બન્યા.
કુમારપાળ દેસાઈ
સૌજન્ય : દૈનિક ગુજરાત સમાચારમાં લેખકની કૉલમ ‘ઈંટ અને ઇમારત’નો તા. 18 ફેબ્રુઆરીનો લેખ (સહેજ ટૂંકાવીને)
અંધારા કો અતિશય ઊંડા વારિધિની ગુફામાં
મોંઘેરાં ને ઝળહળ થતાં મૌક્તિકો કૈં પડયાં રહે;
ને પુષ્પો કૈં નિરજનવને ખૂબ ખીલી રહીને
પેંકી દે છે નિજ સુરભિ; હા ! દૈવનો દુર્વિપાક !
ઉપનામ
‘ડાબેરી’, ‘પોણીપચીસ’, ‘વૈનેતેય
જન્મ
૧૧, ઓક્ટોબર, ૧૮૯૫ ,વઢવાણ
અવસાન
૧૮, મે – ૧૯૪૪, અમદાવાદ
કુટુ મ્બ
માતા – ; પિતા – જગન્નાથ
પત્ની – સવિતાબેન; સંતાન – ચાર
શિક્ષણ
પ્રાથમિક – વઢવાણ
બી. એ. – ૧૯૨૦; એમ.એ. – ૧૯૨૬
વ્યવસાય
ગુજરાતી સાહિત્ય સભામાં મંત્રી
SNDT કોલેજમાં વાઈસ – પ્રિન્સિપાલ
તેમના વિશે વિશેષ
એમણે પોતાની લેખનપ્રવૃત્તિનો આરંભ અરવિંદ ઘોષના બંગાળી ગ્રંથ ‘કારાવાસની કહાણી’ (૧૯૨૧)ના અનુવાદથી કર્યો. ‘કેટલાંક વિવેચનો’ (૧૯૩૪), ‘નવા વિવેચનો’ (૧૯૪૧) અને ‘શેષ વિવેચનો’ (મરણોત્તર, ૧૯૪૭) એ એમના વિવેચનલેખ-સંગ્રહો છે. એમના લેખો વિશદ તથા વિગતપ્રચુર હોય છે. ઉપરાંત તટસ્થતા, સ્પષ્ટવક્તૃત્વ ને બહુશ્રુતતા પણ જોવા મળે છે. કલાપી, કાન્ત, ન્હાનાલાલ અને મુનશીની કૃતિઓ વિશેનાં એમનાં લખાણો નોંધપાત્ર છે. ‘કેતકીનાં પુષ્પો’ (૧૯૩૯) અને ‘પરિહાસ’ (મરણોત્તર, ૧૯૪૫)માં રાજ્કીય, સામાજિક, સાહિત્યિક અને શૈક્ષણિક ક્ષેત્રોની ઊણપોને હાસ્ય-કટાક્ષનું લક્ષ્ય બનાવતા એમના હળવા નિબંધો અને પ્રતિકાવ્યો ગ્રંથસ્થ થયાં છે. એમાં ઉક્તિવૈચિત્ર્ય, શબ્દરમત, ટુચકા અને અતિશયોકિત દ્વારા હાસ્ય-કટાક્ષ વ્યકત થયાં છે. ‘કલાપી’ (૧૯૪૪) એ એમણે પ્રાપ્ય માહિતીને આધારે લખેલું, કવિ કલાપીના જીવન અને પ્રણયસંઘર્ષને આવરી લેતું રોચક જીવનચરિત્ર છે.
નવલરામની અન્ય મહત્વની સાહિત્યસેવા એમનાં સંપાદનો છે. ટિપ્પણ અને સ્વતંત્ર મંતવ્યોની આગવી મુદ્રાવાળું પુસ્તક ‘જયંતી વ્યાખ્યાનો’ (૧૯૪૦), ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’ સમાયિકમાં પ્રકાશિત, વિવિધ વિષયોને સ્પર્શતા લેખોને આવરી લેતું પુસ્તક ‘બુદ્ધિપ્રકાશ લેખ સંગ્રહ’-ભા. ૧, ૨ (અનંતરાય રાવળ સાથે, ૧૯૪૧, ૧૯૪૨), શામળનું મૂલ્યાંકન કરતું પુસ્તક ‘શામળનું વાર્તાસાહિત્ય’ કલાપીની કવનપ્રવૃત્તિને મૂલવતા ગ્રંથો ‘ગ્રામમાતા અને બીજાં કાવ્યો’ (૧૯૩૮) તથા ‘હૃદયત્રિપુટી અને બીજાં કાવ્યો’ (૧૯૩૯) એટલાં મુખ્ય સંપાદનો છે. ‘સમાજસુધારાનું રેખાદર્શન’ (૧૯૩૪) એ દસ્તાવેજી પુસ્તક, ‘શિક્ષણનું રહસ્ય’ એ અનુવાદ, અન્ય સાથે મળીને સંપાદિત કરેલું ‘માનસશાસ્ત્ર’, ‘બ્રિટીશ સામ્રાજયનો અર્વાચીન ઇતિહાસ’ અને ‘હિન્દનું નવુ રાજ્યબંધારણ’ જેવાં ઈતર પુસ્તકો પણ એમણે આપ્યાં છે.
સાભાર – શ્રી. નિરંજન મહેતા
લેખક -– જોરાવરસિંહ જાદવ, લોકજીવનનાં મોતી
આવો જ એક સરસ પરિચય વેબ ગુર્જરી પર – શ્રી. રજનીકુમાર પંડ્યાની કલમે આ રહ્યો
આંધળી માનો કાગળ રચના એટલી બધી કરૂણ હતી કે પછીથી ઈન્દુલાલ ગાંધીએ દીકરાનો જવાબ પણ લખ્યો અને એ પણ એટલો જ લોકપ્રિય થયો હતો. એ પછી મોહનલાલ નાથાલાલ અને મીનુ દેસાઈ જેવા કવિઓએ પણ દેખતા દીકરાના જવાબની રચના કરી હતી. એ રચનાઓએ પણ લોકહૃદયમાં સ્થાન મેળવ્યું હતું – આંધળી માનો કાગળ અને દેખતા દીકરાનો જવાબ એ બંને રચનાઓ એક સમયે ભલે દૂર્લભ ગણાતી હોય, પણ હવે ઈન્ટરનેટના કારણે આ બન્ને રચનાઓ સુલભ બની છે.
વહાલપની વાદળી વરસાવનારી માતાને માટે ધર્મપુરાણે માતા, ધરિત્રી, જનની, દયાર્દ્રહૃદયા, શિવા, ત્રિભુવનશ્રેષ્ઠ, દેવી, ભિર્દોષા, સર્વદુઃખહરા, પરમ આરાધનિયા, દયા, શાંતિ, ક્ષમા, ધૃતિ, સ્વાહા, સ્વધા ગૌરી, પદ્મા, વિજયા, જયા, દુઃખહન્ત્રી જેવા ૨૧ શબ્દો પ્રયોજયા છે. ઇશ્વરની એલચી સમી મા માટે મનુસ્મૃતિ કહે છે કે ઉપાધ્યાયથી આચાર્ય દસ ગણા, આચાર્યથી પિતા સો ગણા અને પિતાથી માતા હજાર ગણી પૂજનીય છે. ઘોડિયાઘરમાં ઉછરનારા સંતાનોને માતાનું મૂલ્ય શી રીતે સમજાય ? એક ગરીબ માની ઝૂંપડી માં સાત દીકરા સમાય છે પણ સાત દીકરાની મજાની મહેલાતોમાં એક લાચાર- વૃદ્ધ મા નથી સમાતી.
ઊર્મિશીલ માનવીનું કાળજું કંપાવી જતી આંધળીમાના અંતરની વેદનાને ઇન્દુલાલ ગાંધીએ કાવ્યમાં સુપેરે કુંડારી છે. એ એક મા કે દીકરાની જ વાત નથી પણ સુખી ગામડું છોડીને મોટા શહેરોમાં રૂપિયા રળવા ગયેલા હીરાઘસુ દીકરાઓના તમામ માબાપોની વ્યથાકથા કાઠિયાવાડના એકએક ગામડે હાંફતી પડી છે. સુખી થવાના સ્વપ્ના જોઇને શહેરભણી દોડનારા દીકરાઓ કાળી મજૂરી પછી પૈસો તો કમાય છે પણ એની સુખશાંતિ હણાઇ જાય છે. લાચાર દીકરાની આ પરિસ્થિતિનો ચિતાર આંધળી માના કાગળમાં કવિ આપણને આપે છે.
આંધળી માનો કાગળ પછી ઈન્દુલાલ ગાંધીએ જ દેખતા દીકરાનો જવાબ પણ રચ્યો હતો. જોકે, મીનુ દેસાઇની દેખતા દીકરાની રચના પણ ઘણી લોકપ્રિય થઈ હતી. બેય રચનાઓ, સને ૧૯૬૯માં દસમાં ધોરણના પાઠયપુસ્તક ‘સાહિત્યલહરી’ ભા.૩માં છપાઇ હતી. પાઠયપુસ્તક બદલાઇ ગયું. સને ૧૯૮૬માં કવિનું અવસાન થયું. રતિકુમાર વ્યાસે ગાયેલું ગીત સ્મૃતિમાં સળવળાટ કરતું બેઠું થાય છે.
આંધળી માનો કાગળ
અમૃત ભરેલું અંતર જેનું, સાગર જેવડું સત્,
પૂનમચંદના પાનિયા આગળ ડોશી લખાવતી ખત,
ગગો એનો મુંબઈ ગામે;
ગીગુભાઈ નાગજી નામે.
લખ્ય કે માડી! પાંચ વરસમાં પ્હોંચી નથી એક પાઈ
કાગળની એક ચબરખી પણ, મને મળી નથી ભાઈ !
સમાચાર સાંભળી તારા;
રોવું મારે કેટલા દા’ડા?
ભાણાનો ભાણિયો લખે છે કે ગીગુ રોજ મને ભેળો થાય,
દન આખો જાય દાડિયું ખેંચવા રાતે હોટલમાં ખાય,
નિત નવાં લૂગડાં પે’રે
પાણી જેમ પૈસા વેરે.
હોટલનું ઝાઝું ખાઈશ મા, રાખજે ખરચીખૂટનું માપ,
દવાદારૂના દોકડા આપણે ક્યાંથી કાઢશું બાપ!
કાયા તારી રાખજે રૂડી;
ગરીબની ઈ જ છે મૂડી.
ખોરડું વેચ્યું ને ખેતર વેચ્યું, કૂબામાં કર્યો છે વાસ,
જારનો રોટલો જડે નહિ તે દિ’ પીઉં છું એકલી છાશ,
તારે પકવાનનું ભાણું,
મારે નિત જારનું ખાણું.
દેખતી તે દિ’ દળણાં-પાણી કરતી ઠામેઠામ,
આંખ વિનાનાં આંધળાંને હવે કોઈ ન આપે કામ,
તારે ગામ વીજળી દીવા,
મારે આંહીં અંધારાં પીવાં.
લિખિતંગ તારી આંધળી માના વાંચજે ઝાઝા જુહાર,
એકે રહ્યું નથી અંગનું ઢાંકણ, ખૂટી છે કોઠીએ જાર,
હવે નથી જીવવા આરો,
આવ્યો ભીખ માગવા વારો.
-ઈન્દુલાલ ગાંધી
આ રચનાનો જવાબ પણ ઈન્દુલાલ ગાંધીએ જ આપ્યો હતો. જોકે, તેના પ્રત્યુત્તર રૃપે અન્ય કવિઓએ પણ દેખતા દીકરાનો જવાબ રચ્યો છે. જેમાં મુંબઇના કવિ મીનુ દેસાઇ અને મોહનલાલ નાથાલાલની રચનાને મહત્ત્વની ગણી શકાય.
દેખતા દીકરાનો જવાબ
ફાટ્યાં-તૂટ્યાં જેને ગોદડી ગાભાં, આળોટવા ફૂટપાથ,
આંધળી ડોશીનો દેખતો દીકરો, કરતો મનની વાત.
વાંચી તારાં દુ:ખડાં માડી ! ભીની થઈ આંખડી મારી.
પાંચ વરસમાં પાઈ મળી નથી, એમ તું નાખતી ધા,
આવ્યો તે દિ’થી આ હોટલને ગણી, માડી વિનાના ‘મા’
બાંધી ફૂટપાયરી જેણે, રાખ્યો રંગ રાતનો એણે !
ભાણિયો તો માડી ! થાય ભેળો જે દિ’ મિલો બધી હોય બંધ,
એક જોડી મારાં લૂગડાંમા, એને, આવી અમીરીની ગંધ ?
ભાડે લાવી લૂગડાં મોંઘા, ખાતો ખારા દાળિયા સોંઘા.
દવાદારૂ આંહી આવે ન ઢૂંકડા, એવી છે કારમી વેઠ,
રાત ને દિવસ રળું તોયે મારું, ખાલી ને ખાલી પેટ,
રાતે આવે નીંદર રૂડી, મારી કને એટલી મૂડી.
જારને ઝાઝા જુહાર કે’જે, ઊડે આંહી મકાઈનો લોટ,
બેસવા પણ ઠેકાણું ના મળે, કૂબામાં તારે શી ખોટ ?
મુંબઈની મેડીયું મોટી, પાયામાંથી સાવ છે ખોટી.
ભીંસ વધીને ઠેલંઠેલા, રોજ પડે હડતાળ,
શે’રના કરતા ગામડામાં, મને દેખાય ઝાઝો માલ,
નથી જાવું દાડિયે તારે, દિવાળીએ આવવું મારે.
કાગળનું તારે કામ શું માડી ! વાવડ સાચા જાણ,
તારા અંધાપાની લાકડી થાવાના, મેં લીધા પચખાણ,
હવે નથી ગોઠતું માડી, વાંચી તારી આપદા કાળી.
-ઇંદુલાલ ગાંધી
મીનુ દેસાઈએ દેખતા દીકરાનો જવાબ કાવ્ય રચ્યું એમાં દેખતા દીકરાની શહેરી જીવનની આપવીતી વર્ણવી છે. માનો પત્ર વાંચી દુઃખિયા દીકરાનું હૈયું વલોવાઇ જાય છે. પૈસા કરતાં પ્રેમને અને ધન કરતાં ધર્મને વધુ સમજનારો કહ્યાગરો દીકરો આશ્વાસન આપી માને કહે છે –
દુઃખથી જેનું મોઢું સૂકાયેલું, ચહેરે કુંડાળા ના પટ,
ઝવેરચંદના ઝીણિયા આગળ ગગો લખાવત ખત
માડી એની અંધ બિચારી, દુઃખે દા’ડા કાઢતી કારી.
લખ્ય કે ઝીણા માફી પહેલી માગી લઉં છું હું આજ,
જ્યારથી વિખૂટો પડયો હું તારાથી, ગમે ના કામ કે કાજ.
હવે લાગે જીવવું ખારું નિત લાગે મોત જ પ્યારું.
ભાણાના ભાણિયાની એક વાતડી માવડી, છે સાવ સાચી.
હોટલમાં જઇ ખાઉં બે આનામાં પલેટ અરધી કાચી.
નવાં જો હું લૂગડા પે’રું, કરું પેટનું ક્યાંથી પૂરું ?
દનિયું મારું પાંચ જ આના, ચાર તો હોટલે જાય,
એક આનાની ચાહ-બીડી માડી ! બચત તે કેમ થાય ?
કરું ક્યાંથી એકઠી મૂડી ? કાયા કેમ રાખવી રૃડી ?
પાંચ આનાની મૂડીમાંથી હવે સંઘરીશ રોજના બે,
મોકલી આપીશ માસને છેડે હું રકમ બચશે જે,
જેથી કંઇક રાહત થાશે, કદી હાથ ન લાંબો થાશે.
માસે માસે કંઇક મોકલતો જઇશ, તારા પોષણ કાજ,
પેટગુજારો થઇ જાશે માડી ! કરતી ના કામકાજ,
કાગળ ના ચૂકીશ માસે, લખાવીશ ઝીણિયા પાસે
લિખિતંગ તારા ગીગલાના માડી ! વાંચ જે ઝાઝા પ્રણામ,
દેખતી આંખે અંધ થઇ, જેણે માડીનું ન લીધું નામ,
દુઃખી ના તું દિલમાં થાજે ગોવિંદના ગીતડા ગાજે.
કાઠિયાવાડની કામિનીઓના કંઠે રમતું ને વારપરબે લોકજીવનમાં આનંદનો અબિલ-ગુલાલ ઉડાડતું એક બહુ જાણીતું ગીત છે
મેંદી તે વાવી માળવે એનો રંગ ગયો, ગુજરાત રે મેંદી રંગ લાગ્યો રે.
નાનો દિયરિયો લાડકો ને કંઇ લાવ્યો મેંદીનો છોડ રે મેંદી રંગ લાગ્યો રે
વાટીઘૂંટીને ભરો વાટકા ભાભી રંગો તમારા હાથ રે મેંદી રંગ લાગ્યો રે.
હાથ રંગીને હું શું રે કરું ? એનો જોનારો પરદેશ રે મેંદી રંગ લાગ્યો રે.
હું ને મારા જેવા અનેક સંશોધકો હજુ હમણા લગી માનતા કે આ કોઇ જૂનું લોકગીત છે. આ વાતને ઉજાગર કરતાં નીતીન વડગામા કહે છે કે લોકગીતનો દરજ્જો પામેલા આ ગીતના કવિ ૮ ડિસેમ્બર ૧૯૧૧ના રોજ મોરબી પાસેના મકનસર મુકામે જન્મેલા અને લોકહૈયે બિરાજતા કવિ ઇન્દુલાલ ગાંધી છે. (પાઠયપુસ્તકમાં જન્મ તારીખ- ૮-૧૨-૧૯૦૫ દર્શાવી છે.)
આજ કવિની એક બહુ જ જાણીતી અને હૃદયસ્પર્શી રચના છે ‘આંધળીમાનો કાગળ.’ સને ૧૯૫૯માં ૧૫મી વાર પુનઃ મુદ્રણ પામેલી ‘સાહિત્યલહરી’ ભાગ-૩માં દસમી શ્રેણીમાં લાખો વિદ્યાર્થીઓ આ કાવ્ય ભણી ગયા છે.
આજથી ચાર સાડાચાર દાયકામોર્ય આંધળીમાની વેદનાને વાચા આપતું કારુણ્ય સભર ગીત ‘આંધળી માનો કાગળ’ ગુજરાત લોકકલા ફાઉન્ડેશન આયોજિત ડાયરામાં રતિકુમાર વ્યાસના અષાઢી કંઠે સાંભળ્યું ત્યારે અનેક શ્રોતાઓની આંખ્યુમાંથી શ્રાવણ- ભાદરવો વરસતો નજરે નિહાળ્યો છે.
ઇન્દુલાલ ગાંધીનું તખલ્લુસ- ઉપનામ ‘પિનાકપાણિ’. એમના પિતાનું નામ ફૂલચંદ ગાંધી. ઇન્દુલાલનું પ્રાથમિક શિક્ષણ મોરબીમાં અને માધ્યમિક શિક્ષણ રાજકોટમાં થયું. જીવનસંઘર્ષ નાનપણથી એમના નસીબમાં લખાયો હતો. પિતાની પાનબીડીની દુકાન. આ દુકાન ચલાવવા માટે બે દાયકા લગી તેઓ કરાંચીમાં જઇને રહ્યા. દેશના ભાગલા પડતાં ૧૯૪૭માં તેઓ મોરબીમાં આવ્યા. અહીં પણ મુસીબત એમની પાછળ પડી હતી.. મોરબીની પૂર હોનારતમાં એમનું સર્વસ્વ હોમાઇ ગયું. કવિ પહેર્યે કપડે રાજકોટ આવ્યા. પ્રારંભમાં ‘નૂતન સૌરાષ્ટ્ર’માં જોડાયા. એ પછી આકાશવાણી રાજકોટમાં સ્ક્રીપ્ટ રાઇટર તરીકે જોડાયા અને સને ૧૯૭૩માં પ્રોડયુસર પદેથી નિવૃત્ત થયા. એમણે બાળસાહિત્ય અને નાટયસર્જનની સાથોસાથ ગુજરાતી સાહિત્યજગતને ત્રણ હજાર ઉપરાંત કાવ્યો સંપડાવ્યાં છે. એમના ઘણા કાવ્યોમાં માનવવેદના ટપકે છે તો ‘માળો ચૂંથાણો, ભાદરમાં ધૂએ લૂગડાં ભાણી, એંઠી કૂંડી અને આંધળી માના કાગળમાં સાચુકલી સંવેદનાનું ઝીણું ઝીણું જંતર વાગતું સંભળાય છે. આ એક જ ગીતે કવિને લોકહૈયાના સિંહાસન પર બેસાડી દીધા છે.
સાહિત્યમાં બે પ્રવાહો સમાન્તરે વહેતા નજરે પડે છે. એક પ્રવાહ શિષ્ટકવિઓએ રચેલાં કાવ્યો ને ગીતોનો અને બીજો સેકડો વર્ષોથી લોકજીભે રમતાં આવેલાં લોકગીતોનો. શિષ્ટ કાવ્યોમાં કવિના નામાચરણ સાથે એના કર્તૃત્વની છાપ લાગે છે. જ્યારે લોકગીતોનો રચયિતા લોકસમાજમાં અંધારપછેડો ઓઢીને બેઠો હોય છે. કોપીરાઇટ શબ્દથી એ આજેય સાવ જ અજાણ છે. ગામડાગામના અભણ બાઇ કે ભાઇને અંતરમાં ઊર્મિ જાગે ને ગીત રચાઇ જાય તેને સમાજમાં વહેતું મૂકી દે છે. એ ગીત લોકકંઠે ફરતું ફરતું અવનવા ઘાટ ધારણ કરતું લોકગીતનું સંઘેડાઉતાર સ્વરૂપ પામે છે. એમાં પ્રાદેશિક રંગો ઉમેરાતા જાય. પ્રદેશે પ્રદેશે એના પાઠાન્તરો પણ મળતાં જાય. એક ત્રીજો પ્રવાહ લોકની વચ્ચે રહીને લોકઢાળના લોકપ્રિય ગીતોનું સર્જન કરનારા કવિઓનો છે. ઉદાહરણ તરીકે સ્વ.ઝવેચંદ મેઘાણીના અનેક ગીતો, ભક્ત કવિ દુલાભાઇ કાગના ‘કાગવાણી’ના કાવ્યો, ગીતોને ભજનો- વડલો કહે છે વનરાયું સળગી મૂકી દિયોને જૂના માળા, ઊડી જાઓ પંખી પાંખોવાળાં, પગ મને ધોવાદ્યો રઘુરાય મને શક પડયો મનમાંય. કવિ ‘દાદ’- દાદુદાન ગઢવીના ‘ઘડવૈયા મારે ઠાકોરજી નથી થાવું, કાળજા કેરો કટકો મારો ગાંઠથી છૂટી ગ્યો. મમતા રૂવે જેમ વેળુંમાં વીરડો ફૂટી ગ્યો. જેવા કવિઓના લોકઢાળના ગીતો લોકસમાજમાં અત્યંત લોકપ્રિય બનીને લોકકંઠે ફરતાં તરતાં થયા છે. આંધળી માનો કાગળ અને મેંદી તે વાવી માળવે એવા જ એક લોકપ્રિય ગીતો છે.
સાભાર – શ્રી. શિલ્પી બુરેઠા
(લેખન સંકલન અને સ્કેચ: ‘શિલ્પી’ બુરેઠા કચ્છ)
રખેવાળ દૈનિક પત્ર,03-02- 2021
કરી શકો તો કરી બતાવો,
ને કોરી આંખે રડી બતાવો.
ગણિત તમારું જો હોય પાકું,
વહ્યાં જે આંસુ ગણી બતાવો
જન્મ
૫ , ફેબ્રુઆરી – ૧૯૭૬ , અમદાવાદ
મૂળ વતન – અછાલિયા, રાજપીપળા
શિક્ષણ
પ્રાથમિક – શ્રી ભક્ત વલ્લભ ધોળા વિદ્યાવિહાર અમદાવાદ
માધ્યમિક – શ્રી મૂક્તજીવન વિદ્યાલય અમદાવાદ
બી. કોમ – નવગુજરાત કોલેજ, અમદાવાદ
વ્યવસાય
મુક્તજીવન વિદ્યામંદિર, ઘોડાસર, અમદાવાદમાં શિક્ષિકા
તેમના વિશે વિશેષ
.તેમના જીવનમાં ઓશો રજનીશના વિચારોનો ખૂબ પ્રભાવ છે એવું તેઓ માને છે તેમની રચનાઓ શબ્દસૃષ્ટિ, કુમાર, નવનીત સમર્પણ, કવિલોક, શબ્દસર , જનકલ્યાણ,એતદ,કવિતા જેવા સામાયિકોમાં પ્રકાશન પામેલ છે.તો દિવ્ય ભાસ્કર,ગુજરાત સમાચાર લયસ્તરો.વિ.માં ગઝલ પ્રકાશન પ્રગટ થઈ છે.ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા પ્રકાશિત પુસ્તકમાં પણ કાવ્યો સ્થાન પામેલ છે.
રચનાઓ
‘સ્વ ને શોધુ શબ્દોમાં’, ‘ટેરેવે ઉગ્યુ આકાશ’
થોડાક શેર
જગમાં ચહલ પહલ બધીયે બરકરાર છે,
મારાં મર્યા પછની આ પહેલી સવાર છે.
શ્વાસોની આવજાવને જીવવું ગણે છે જે,
ઇલાજ એમનો કરો,નક્કી બિમાર છે.
કરી વિદ્રોહ સૌ સામે. જરા હિંમત બતાવી છે,
મેં ખોવાયેલી મારી જાત ને ખુદથી મળાવી છે.
થયુ નિદાન કે આંખોમાં ગાંઠો આંસુની થઈ છે,
કોઈ કારણ પૂછે તો મેં ફક્ત પાંપણ નમાવી છે.
કરી શકો તો કરી બતાવો,
ને કોરી આંખે રડી બતાવો
ગણિત તમારું જો હોય પાકું,
વહ્યાં જે આંસુ ગણી બતાવો
લઈ ભાર ઘરનો ચાલતાં હાંફી ગયા છે પગ,
વિસામો ક્યાંક રાખજો થાકી ગયા છે પગ.
દિલ તો મેં ફક્ત ખોલ્યુંતું અંગતની સામે- પણ
ક્યાંથી હવે એ વાત ને આવી ગયા છે પગ?
‘હું હાજર છું’ એવું હમેશા જતાવે,
ઘણાં દર્દ ઝાંઝર પહેરીને આવે
એ જાણી ગયા કાચની જાત છે તો,
બતાવીને પથ્થર ગમે ત્યાં નચાવે.
મળીને ચાલવાનો ફેંસલો બદલી શકે છે તું,
તને જોખમ જો લાગે તો,અહી અટકી શકે છે તું.
જરીકે દર્દ ઓછું ના થતું હો દોસ્ત જો તારું,
તને રાહત થતી હો તો મને વળગી શકે છે તું.
એ કારણથી સંબંધોની હાલત છે બિસ્માર હમેશા,
‘હું’થી ‘હું’ની જુઓ કેવી ચાલે છે તકરાર હમેશા.
હદ્પાર નશો હો તો જ મજા છે પ્રેમ.સુરા કે ભક્તિનો
ઓછું વધતું તમને સોપ્યું,હું તો થઈશ ચિક્કાર હમેશા.
અંતર તો રાખ્યું એ છતાં અડકી ગયા કે શું ?
ઝુંપડીની અશ્રુધારથી દાઝી ગયા કે શું ?
કડવાશ છે નજરમાં ને વાણી છે તોછડી,
ખિસ્સું અમારું ખાલી છે,જાણી ગયા કે શું ?
વેરાઈ ગઈ પીડા, હતી મુઠ્ઠીમાં સાચવી,
કેવી રીતે છુપાવવી ક્યાં જઇને દાટવી
પાણીય ના મળે છતાં જે ઉગવા મથે,
એ કુંપળોની પીઠ જરૂર થપથપાવવી.
ગુજરાતી શબ્દકોશ
ઈ-વિદ્યાલય, નવી સામગ્રી
વાચકોના પ્રતિભાવ