તત્સમ શબ્દો

     અમદાવાદના મિત્ર શ્રી. વિનોદ ભટ્ટે સમાનાર્થી શબ્દો વિશે નાનકડો, સંગ્રહ મોકલ્યો હતો.  [ આ રહ્યો. ] આજે તેમણે તત્સમ શબ્દો વિશે આવો બીજો એક નાનકડો સંગ્રહ મોકલ્યો છે.  આવું બધું ડિક્શનેરી કે થિસોરસમાં જ શોભે – પણ શબ્દોના રસિયા વાચકોને આની ઉપર નજર નાંખવાનું ગમશે. અલબત્ત ગામડામાં જેમના જીવનનો વધારે ભાગ પસાર થયો હોય, તે વાચકોને આમાંના ઘણા શબ્દો જાણીતા હશે –

દોરીના ટુકડાના  જુદા જુદા નામ

• દોરી – કપડાં સૂકવવા કે કઈ બાંધવા માટે

• જાળી – ભમરડો ફેરવવા માટે

• રાશ – બળદને કન્ટ્રોલ કરવાની લગામ

• વરત – પાણી કાઢવાના કોસ માટે વપરાતું જાડુ દોરડું

• વરતડી – પાણી કાઢવાના કોસ માટે વપરાતું પાતળું દોરડું

• નાથ – બળદના નાકમાં પરોવી તેને કન્ટ્રોલ કરવા વપરાતી દોરી

• રાંઢવુ – જુદા જુદા કામ માટે વપરાતી જાડી મજબુત જાડી દોરી

• નાડી – ચોરણી કે પાયજામાંં કમરે બાંધવાની પાતળી દોરી

• નોંજણું – ગાયને દોહતી વખતે પાછળના બે પગ અને પુંછડાને સાથે બાંધી ગાયની હલચલ ને રોકવા માટે વપરાતી દોરી.

• ડામણ – ઘોડા કે ગધેડાને છુટ્ટા ચરવા છોડવામાં આવે ત્યારે તેના એક આગળનો પગ અને એક પાછળના પગને સાથે દોરીથી બાંધવામાં આવે છે જેથી તે બહુ ઝડપથી દોડી શકે નહિ અને તરત જ પકડાઈ જાય. આ દોરીને ડામણ કહે છે.

• જોતર – બળદને ગાડા સાથે જોડવામાં વપરાતી દોરીનું સાધન

• નેતર – છાશ કરવા માટે વલોણાને ફેરવવા વપરાતી દોરી

 દોરીના મટિરિયલને લીધે જુદા નામો 

• શીંદરી– નાળિયેરના છોતરામાંથી બનાવેલી દોરી.

• સૂતળી – શણમાં થી બનાવેલી દોરી

• વાણ– જંગલી વેલા વિગરે વનસ્પતિમાંથી બનાવેલી દોરી

• કાથી – નાળિયેરના છોતરામાંથી બનાવેલી દોરી

કપડાના જુદા જુદા આકારના, જુદા જુદા કામ માટે વપરાતા ટુકડાના નામ

• ચાકળો– સુતરાઉ કાપડનો ચોરસ ટુકડો, જેમાં ભાત કરી દીવાલ પર ટીંગાડી શકાય.

• પછેડી– માથે બાંધવા અથવા ખભા પર રાખવા વપરાતો કાપડનો ટુકડો.

• ચોફાળ – પછેડી કરતા મોટા કાપડનો ટુકડો જે ખાસ કરીને ગાંસડી બાંધવા વપરાય છે.

• બુંગણ – ચોફાળ કરતા પણ મોટો જાડા કાપડનો ભાગ જે જુદા જુદા ખેતીના કામ માટે વપરાય છે.

• ફાળિયું– માથે બાંધવા માટે પાતળો કાપડનો ટુકડો

• પનિયું– કમરે બાંધવાનું કાપડ

• ગુમછો– આછું,પાતળુ લાલ કાપડ

• ઓછાડ– ગાદલાને કવર કરવા વપરાતું કાપડ.

• કામળી– ઉનનું વસ્ત્ર જે ખભા પર રાખવામાં તથા ઓઢવામાં વપરાય છે.

• મસોતું– રસોડામાં વપરાતું હાથ લુંછવા માટે તથા વાસણ લુસવા માટે વપરાતો કાપડનો ટુકડો.

• પંચિયું– શરીર લુચવા માટે અને કમર નીચે બાંધવા માટે વપરાતો કાપડનો ટુકડો.

• અબોટિયું – પૂજા અથવા અન્ય ર્ધાિમક વિધિ કરતી વખતે પહેરવામાં આવતું ધોતી જેવું કાપડ.

• લુગડું – સાડીને લુગડું પણ કહે છે. ​​

ગ્રામ્ય પ્રદેશમાં વપરાતા ઓજારો/ ચીજો

• પરોણો – બળદને હાંકવા માટેની લાકડી

• કળીયુ – ખેતી માટેનું સાધન

• બેલી– બે ભાગમાં વહેંચાયેલું લોખંડના સળીયાને ટીપીને બનાવેલું ખેતરમાં ઘાસ કાઢવાનું સાધન.

• ફાળ – હળનો નીચેનો ભાગ

• કોશ – ખોદવા માટે વપરાતો સીધો લોખંડનો સળિયો

• કોસ (ઉ. કોહ) – કુવામાંથી બળદ વડે પાણી કાઢવાનું સાધન

• સુંઢ – કોસનો ચામડાનો ભાગ

• ગરેડી – કોસને ઉપર ખેંચવા માટે વપરાતુ ચક્ર

• પાડો – બળદગાડીના પૈડામાંથી પસાર થતી એક્સલને જેમાંથી પસાર કરવામાં આવે છે તે મજબુત મોટું લાકડું

• તરેલું – કોસમાં બળદને જોડવાનું સાધન

• ધોંસરુ – ગાડી કે હળને બળદ સાથે જોડવાનું સાધન

• પાટ – ખેડયા પછી જમીનના ઢેફા ભાંગી જમીન સપાટ કરવા વપરાતુ મોટું લાકડું

• ઈસ – ખાટલામાં વપરાતા બે લાંબા લાકડા

• ઉપલું – ખાટલામાં વપરાતા બે ટુંકા લાકડા

• પાંગથ – ખાટલાના એક છેડે ખાટલાના ભરેલા દોરડાઓ ને સખત રાખવા વપરાતું જાડું દોરડું

• તગારું – સીધી ધારવાળું નાની સાઈઝનું પતરાનું માલ ભરવાનું સાધન

• ઘમેલું – કાંઠાને ગોળ વાખેલું તગારા કરતા મોટું સાધન

• બકડીયું – તગારાને બે બાજુ કડીથી ઉપાડી શકાય તેવું સાધન

• સૂયો કે સોયો – કોથળાને શીવવા માટે વપરાતી જાડી સોય

• રાંપ – ખેડેલી જમીનને સાફ કરવા વપરાતું સાધન

• રંધો – સૂતારનું પાટિયા વગેરેને લીસા કરવાનું સાધન

• નેવા – છાપરામાંથી પાણી પડવાના ભાગ

• મોભ – છાપરાના મધ્યમાં આવેલ મજબુત ટેકો જેના તરફથી બંને બાજુ ઢાળ હોય

• વળી – મોભ અને દિવાલ પર રાખેલ પાતળું લાકડું જેના પર નળીયા ગોઠવી શકાય.

• સાલ – ખાટલામાં ઈસ કે ઉપળાંને બંને છેડે અણી કાઢી તેને પાયામાં બંધ બેસતા કરવામાં આવે છે આવા લાકડાને સાલ કહે છે.

• વિંધ – સાલ જેમાં નાખવામાં આવે છે તે કાણાવાળા પોલાણને વિંધ કહે છે.

• પાયો – ખાટલાના ઉભા લાકડા જે વિંધમાં સાલ બેસે તે લાકડાના ભાગને પાયા કહે છે

• ઢોલિયો – મજબુત અને મોટા અને શણગારેલા ખાટલાને ઢોલિયો કહે છે.

• નીક – ખેતરમાં પાણી લઇ જવા બનાવેલ વ્યવસ્થા ને નીક કહે છે.

• ધોરિયો – મોટી નીક ને ધોરિયો કહે છે.

• છીંડું – વાડમાં બાકોરું હોય તો તેને છીંડું કહે છે.

• ખળું – અનાજના ડુંડાને સુકવી તેને પીસીને દાણા છુટા પાડવા માટે વપરાતી જગ્યા

• કેડો – રસ્તો

• કેડી – પગ રસ્તો

• વંડી – દિવાલ

• કમાડ – મોટું બારણું

• ડેલો – મોટા કમાડવાળું બારણું.