પ્રેમાનન્દ, Premanand

“પછી શામળીયોજી બોલીયા, તને સાંભરે રે ! ” 

“દૂર થકી દીઠી દીકરી, મહેતે સમર્યા શ્રીનરહરિ;
અન્યોઅન્યે નયણાં ભરી, ભેટયાં બેહુ અતિ આદર કરી.”

“મારો બાળસ્નેહી સુદામો રે,હું દુખિયાનો વિસામો રે;
ઊઠી ધાયા જાદવરાય રે,નવ પહેર્યાં મોજાં પાય રે.”

# રચના ઃ ૧ ઃ

___________________________ 

નામ

પ્રેમાનન્દ કૃષ્ણરામ ભટ્ટ (ઉપાધ્યાય)

જન્મ

 આશરે ૧૬૩૬ (સંવત ૧૬૯૨)માં વડોદરા ખાતે

અવસાન

આશરે ૧૭૩૪ (સંવત ૧૭૯૦)

કુટુંબ

પિતા- કૃષ્ણરામ જયદેવ ભટ્ટ

પત્ની – હરકોરબાઇ

પુત્ર – જીવણરામ અને વલ્લભ ભટ્ટ

જીવનઝરમર

• કવિ નર્મદે કરેલા સંશોધન મુજબ પ્રેમાનંદના દાદાનું નામ જયદેવ, વેદ ઋગ્વેદ, શાખા માધ્યંદિની, ગોત્ર ઓચ્છવસ, માતૃકા (કૂળદેવી) કાત્યાયની અને અવટંક ઉપાધ્યાય હતી.
• તેમની માતાનું નાનપણમાં અવસાન થયું હતું. આથી તેમના માસીને ત્યાં તેમનો ઉછેર થયો હતો.
• તેઓ પંદર વર્ષ સુધી અભણ રહ્યાં હતાં. ત્યારબાદ પાટણના સાધુ રામચરણ હરિહરે તેમને કાવ્યપ્રસાદી આપી હતી.
• બીજી માન્યતા મુજબ પોતાની માસીને ત્યાં રહેતા પ્રેમાનંદે બે દિવસના ઉપવાસી સિદ્ધને જમવાનું આપી તેમની ક્ષૃધા મીટાવી હતી. આથી સિદ્ધે તેમની જીભ પર કાંઇ લખ્યું. આથી તેમનામા કાવ્યશક્તિ આવી. (નર્મગદ્ય મુજબ)
• ત્રીજી માન્યતા મુજબ પ્રેમાનંદે બહુચરાજીના દેરાં ખાતે આવેલા એક સિદ્ધની ખુબ જ સેવા કરી. આથી એ સિદ્ધે પ્રસન્ન થઇ તેમને વહેલા આવવા જણાવ્યું. પરંતુ કોઇ કારણસર પ્રેમાનંદ મોડા પડ્યાં. આથી સિદ્ધે કહ્યું કે ‘વહેલા આવ્યો હોત તો સંસરુતનો મોટો કવિ થાત, પણ હવે તું પ્રાકૃતમાં કાવ્ય કરી શકીશ.’
• જોકે બધા વિદ્વાનો ઉપર્યુક્ત માન્યતાને નકારે છે.
• પ્રેમાનંદને કોઇ પુરાણી સાથે પુરાણ વાંચવા વિશે ઝઘડો થયો. અને આથી તેમણે ભાગવતનું ગુજરાતીમાં ભાષાંતર કર્યું.
• તેમને ગુજરાતી ભાષા અંગે અતિ માન હતું. આથી એમણે પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે ‘જ્યાં સુધી સર્વે ભાષાઓના જેવી ગુજરાતી ભાષા કવિતારૂપી અલંકારો વડે શણગારાય નહીં, ત્યાં સુધી મારે પાઘડી ન પહેરવી.’ આ પ્રતિજ્ઞા તેમણે આજીવન પાળી. પ્રેમાનંદના બધા ચિત્રો પાઘડી વગરના જ હોય છે. પણ કેટલાક વિદ્વાનો આને ફક્ત દંતકથા ગણી નકારે છે.
• પ્રેમાનંદે કેટલાક નાટકો પણ રચ્યા કહેવાય છે. પણ તે બાબતે વિદ્વાનો એકમત નથી.
• લોકકથામાં કવિ પ્રેમાનંદ અને શામળ ભટ્ટ વચ્ચેના ઝઘડાની ઘણી વાત છે. પણ વિદ્વાનોના મતે શામળ ભટ્ટનો જીવનકાળ પ્રેમાનંદના બાદનો છે. આથી તેઓ સમકાલીન નથી. આથી તેમની વચ્ચે ઝઘડો થવાની સંભાવના નથી.
• બ.ક. ઠાકોરના શબ્દોમાં કહીયે તો, ” ગુજરાતનો હિંદુસમાજ અમુક સૈકાઓ દરમિયાન તળાવ હતું અને પ્રેમાનંદ એ તળાવમાં પાકેલું સૌથી સુંદર માછલું હતું.”
• વડોદરાના મહમદવાડીમાં ‘પ્રેમાનંદ કવિના ઘર તથા કૂવો’ છે. એ પોળનું નામકરણ ‘પ્રેમાનંદ કવિની પોળ’ એમ કરવામાં આવ્યું છે.

રચનાઓ

• ઓખાહરણ, દાણલીલા, નળાખ્યાન, મામેરું, સુદામા ચરિત્ર, ચંદ્રહાસાખ્યાન, અભિમન્યુઆખ્યાન, મદાલસાઆખ્યાન, વામન ચરિત્ર કે વામનકથા, વિવેક વણઝારો, હૂંડી, સુધન્વાખ્યાન, રણયજ્ઞ, લક્ષ્મણાહરણ, ભ્રમરપચીસી, ઋશ્યશૃંગાખ્યાન, સ્વર્ગની નીસરણી, સપ્ત્મસ્કંધ અથવા પ્રહલાદાખ્યાન, દ્રૌપદીહરણ, હરિશ્ચંદ્રાખ્યાન, દેવીચરિત્ર, શ્રાદ્ધ, અષ્ટવક્રાખ્યાન, દ્રૌપદીસ્વંયંવર, માંકર્ડેયપુરાણ, રાધિકા વિરહના દ્વાદશ માસ, સત્યભામા રોષદર્શિકા, તપત્યાખ્યાન, પંચાલીપ્રસન્નાખ્યાન, હારમાળા, દશમસ્કંધ, અષ્ટમસ્કંધ, ષષ્ટમસ્કંધ, માંધાતાખ્યાન, સુભદ્રાહરણ, રુક્મિણી હરણ, રામાયણ, મહાભારત, રેવાખ્યાન, પાંડવાશ્વમેઘ, વિરાટપર્વ, ભીષ્મપર્વ, સભાપર્વ, વ્રજવેલ, વલ્લભઝઘડો, ડાંગવાખ્યાન, શામળશાનો મોટો વિવાહ, બભ્રવાહન આખ્યાન, નરકાસુર આખ્યાન, કર્ણચરિત્ર, સંપૂર્ણ પદબંધ ભાગવત, શ્રીમદ ભાગવત ગીતા, શામળશાનો નાનો વિવાહ, જયદેવ આખ્યાન, કૃષ્ણવિષ્ટિ, વટપતન, અભિમન્યુનો ચક્રાવો, દ્રૌપદી વસ્ત્રાહરણ, ભીષ્મચરિત્ર, નાસિકેતોપાખ્યાન, લવકુશાખ્યાન, હરિવંધ, સુરેખાહરણ, જ્ઞાનગીતા, રઘુવંશ, કપિલગીતા, પાંડવોની ભાંજગડ, નાગદમન
• ઉપર્યુક્ત કેટલીક રચનાઓ પ્રેમાનન્દની છે કે નહીં તેમાં વિદ્વાનોમાં મતભેદ છે.

સાભાર

•  ’આપણા પ્રતિનિધિ સારસ્વતો’ – રમેશ મ. શુકલ – પ્રવીણ પુસ્તક ભંડાર
• ‘પ્રાચીન કવિઓ અને તેમની કાવ્યકૃતિઓ’ – સં. રમણિક દેસાઇ
• ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ ઃ  ગ્રંથ ૨ ખંડ ૨ (ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ)

વધુ માહિતી

• અક્ષરનાદ પરથી ‘સુદામાચરિત્ર અને હૂંડી’ ડાઇનલોડ કરો